จากมะกะโทสู่หงสาวดี เส้นทางแห่งราชาธิราช

"ราชาธิราช" วรรณคดีร้อยแก้วสำคัญของไทย มีรากฐานจากพงศาวดารมอญ บอกเล่าเรื่องราวความรุ่งเรืองและความเสื่อมของอาณาจักรมอญ โดยแบ่งเนื้อหาหลักเป็นสามช่วง

ช่วงแรก เริ่มต้นที่เมืองเมาะตะมะ เล่าถึง มะกะโท บุตรพ่อค้ามอญผู้มีสติปัญญาเฉลียวฉลาด ด้วยความสามารถทำให้ได้รับการแต่งตั้งในกรุงสุโขทัย แต่ด้วยเหตุรักกับพระราชธิดาจึงพาหนีกลับเมาะตะมะ ต่อมาได้ขึ้นเป็นเจ้าเมืองและสถาปนาตนเองเป็น พระเจ้าฟ้ารั่ว ปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์เมาะตะมะ ขยายอำนาจไปยังเมืองใกล้เคียงรวมถึงพะโค

ช่วงที่สอง เป็นช่วงที่ยาวที่สุด กล่าวถึงยุคของ พระเจ้าราชาธิราช แห่งหงสาวดี (เดิมคือพะโค) ผู้ต้องเผชิญกับการแย่งชิงอำนาจภายในและภัยคุกคามจากพม่าภายใต้การปกครองของพระเจ้าฝรั่งมังศรีฉวาและพระเจ้าฝรั่งมังฆ้อง สงครามระหว่างสองอาณาจักรดำเนินไปอย่างต่อเนื่อง ปรากฏตัวละครสำคัญเช่น มังรายกะยอฉวา คู่ปรับของพระเจ้าราชาธิราช และ สมิงพระราม ทหารเอกมอญผู้มีบทบาทสำคัญในการต่อสู้กับพม่า โดยเฉพาะเหตุการณ์ "สมิงพระรามอาสา" ที่แสดงความสามารถเอาชนะแม่ทัพจีนได้ แม้จะได้รับยศฐาบรรดาศักดิ์ในพม่า แต่สุดท้ายสมิงพระรามก็กลับมายังหงสาวดี สงครามยืดเยื้อสิ้นสุดลงเมื่อพระเจ้าราชาธิราชและพระเจ้าฝรั่งมังฆ้องสวรรคต

ช่วงที่สาม เล่าถึงยุคของ พระเจ้าหงสาวดีมหาปิฎกธร เริ่มจาก ตะละนางพระยาท้าว กษัตริย์หญิงแห่งมอญที่ถูกกษัตริย์พม่าฉุดไป พระมหาปิฎกธร ผู้ทรงปัญญาและคุณธรรม ได้เดินทางไปช่วยเหลือและพาพระนางกลับมา ต่อมาพระนางได้ยกราชบัลลังก์ให้พระมหาปิฎกธร พระองค์ทรงปกครองด้วยสติปัญญาและหลักธรรม ทำให้บ้านเมืองสงบสุขและร่มเย็น มีเรื่องเล่าถึงการตอบปัญหาและแก้ปริศนาจากกษัตริย์ต่างแดน เป็นการปิดฉากเรื่องราวของราชาธิราช

ราชาธิราชจึงมิได้มีเพียงแค่ความสนุกสนานของการผจญภัยและสงคราม แต่ยังสะท้อนให้เห็นถึงการเมือง การปกครอง คุณธรรม และสติปัญญา อันเป็นคติสอนใจที่สืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน