"ขอม" คือใคร? ความหมายที่หลากหลายในประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมไทย
"ขอม" คำไทยที่คุ้นหู แต่กลับมีความเข้าใจที่แตกต่างกันอย่างมากในสังคมไทย บทความนี้จะชวนผู้อ่านไปร่วมไขความกระจ่างในประเด็นนี้
"ขอม" ในจารึกวัดศรีชุม: จุดเริ่มต้นของคำนิยาม
คำว่า "ขอม" ที่เก่าแก่ที่สุดปรากฏใน จารึกวัดศรีชุม หรือจารึกหลักที่ 2 อายุหลังพุทธศักราช 1800 พบที่วัดศรีชุม จังหวัดสุโขทัย สันนิษฐานว่ามหาเถรศรีศรัทธาเป็นผู้สร้าง คำว่า "ขอม" ในจารึกนี้ถูกเขียนด้วยอักษรภาษาไทย ซึ่งอาจารย์กังวล คัชชิมา อธิบายว่าเป็นตัวอักษรที่พัฒนามาจากอักษรเขมรโบราณและมอญโบราณ
คำว่า "ขอม" คำแรกในจารึกนี้ปรากฏในชื่อ "ขอมสบาดโขลญลำพง" ผู้เข้ายึดครองเมืองสุโขทัย อีกคำหนึ่งปรากฏตอนที่มหาเถรศรีศรัทธาเดินทางไปนครพระกิจ (บริเวณนครปฐม) เพื่อปฏิสังขรณ์พระสถูป โดยเขียนว่า "ขอมเครียกระทม" ซึ่งกล่าวถึงกลุ่มคนกลุ่มหนึ่ง
เมื่อพิจารณา "ขอม" ในบริบทสุโขทัย อาจหมายถึงกลุ่มคนอย่างไม่ระบุชนชาติที่อยู่ทางใต้ของสุโขทัย อาศัยอยู่ในบริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ซึ่งตรงกับกลุ่มบ้านเมืองละโว้หรือลพบุรีในขณะนั้น ที่มีการรับวัฒนธรรมแบบเขมรและเป็นกลุ่มผู้เชี่ยวชาญด้านศิลปะวิทยาการ งานหิน และ "ขอมสบาดโขลญลำพง" ก็คือคนละโว้นั่นเอง อาจารย์ศรีศักร วัลลิโภดม เสริมว่าช่วงเวลารัฐละโว้ตรงกับยุคพระนครของบ้านเมืองในลุ่มน้ำโตนเลสาบ และในสมัยละโว้ คนที่มีวัฒนธรรมแบบเขมรจะถูกเรียกว่า "ขอม" โดยที่ "ขอม" ไม่ได้หมายถึงชนชาติ แต่เป็น "อารยธรรม" หรือ "วัฒนธรรมขอม" ที่นับถือพุทธศาสนาฮินดูหรือมหายาน และใช้สร้างปราสาทต่างๆ
"ขอม" คือ "เขมรโบราณ" มุมมองจากหลักฐานทางภาษา
อาจารย์กังวล คัชชิมา อธิบายเพิ่มเติมว่า "โขลญ" ในชื่อ "ขอมสบาดโขลญลำพง" เป็นชื่อตำแหน่งที่พบในจารึกภาษาเขมรโบราณ ซึ่งมีพัฒนาการจาก "กรน" ในยุคก่อนพระนครมาเป็น "โคลส" ในยุคพระนคร และสืบทอดมาถึงภาษาเขมรปัจจุบัน นี่เป็นเหตุผลหนึ่งที่อาจารย์กังวลมองว่า "ขอม" คือ "เขมรโบราณ"
นอกจากนี้ ประโยค "ขอมเครียกระทม" อาจารย์กังวลมีความเห็นว่า "ขอม" ในที่นี้หมายถึงกลุ่มคนที่พูดภาษาเขมร เพราะคำว่า "พระธม" เป็นคำที่มาจากภาษาเขมรโบราณ
อาจารย์กังวลยังชี้ให้เห็นถึงการใช้ชื่อปีและวันในศิลาจารึกยุคสุโขทัยหลายหลักที่มักกล่าวถึงการใช้ชื่อปีและวันของหลายกลุ่มวัฒนธรรม เช่น ไทย มอญ และขอม ตัวอย่างเช่น จารึกพ่อขุนจิตขุนจอด พ.ศ. 1935 ปรากฏชื่อปีและวันที่ใช้เขียน ทั้งปีของไทยและขอม เช่น "ขอมปีวอก ไทยปีเต่าสัน" หรือ "ขอมวันพฤหัสบดี" อาจารย์กังวลกล่าวว่าชื่อปีและวันเหล่านี้ปรากฏในจารึกภาษาเขมรโบราณตั้งแต่ยุคก่อนพระนครจนถึงสมัยพระนคร ซึ่งยืนยันว่ากลุ่มคนที่เรียกว่า "ขอม" คือกลุ่มคนที่พูดภาษาเขมรโบราณที่สืบทอดมาจนเป็นเขมรปัจจุบัน ข้อสังเกตเพิ่มเติมคือ ในจารึกสุโขทัยทุกหลักไม่ปรากฏคำว่า "เขมร" แม้แต่หลักเดียว อาจเป็นเพราะขณะนั้นคนไทยใช้คำว่า "ขอม" แทนคำว่า "เขมร" ไปแล้ว
การเปลี่ยนผ่านของ "ขอม" สู่ "เขมร" ในยุคหลังพระนคร
เทวสถานปรางค์แขก จังหวัดลพบุรี เป็นโบราณสถานที่เก่าแก่ที่สุดในลพบุรี กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 15 ซึ่งยืนยันว่าอารยธรรมขอมหรือเขมรจากลุ่มน้ำโตนเลสาบได้แผ่มายังเมืองละโว้และลพบุรีเป็นเวลายาวนานต่อเนื่องจนถึงราวพุทธศตวรรษที่ 18 โดยเฉพาะในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 เมื่อสิ้นรัชกาล อำนาจของขอมหรือเขมรในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาและพื้นที่อื่นๆ เริ่มเสื่อมลงจนเข้าสู่ยุคหลังพระนคร
ตามความเห็นของอาจารย์กังวล คัชชิมา ในยุคหลังพระนครหรือกรุงศรีอยุธยา อารยธรรมขอมถูกจำกัดพื้นที่และความหมายอยู่ในลุ่มน้ำโตนเลสาบ และได้พัฒนาต่อมาจนกลายเป็นประเทศกัมพูชาในปัจจุบัน
พงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับปลีกมีการกล่าวถึง "เขมร" ในลุ่มน้ำโตนเลสาบแล้ว ซึ่งบ่งบอกว่าในสมัยอยุธยามีการเรียกกลุ่มคนที่ตั้งบ้านเมืองในลุ่มน้ำโตนเลสาบว่าเขมรแล้ว ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542 นิยามคำว่า "ขอม" ว่าหมายถึงเขมรโบราณ ส่วนคำว่า "เขมร" หมายถึงชื่อประเทศและชนชาติที่อยู่ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
บทสรุป: การเปิดใจรับความหลากหลายของมุมมอง
จากความคิดเห็นของนักวิชาการทั้งสามท่านต่อคำว่า "ขอม" รวมถึงคำว่า "เขมร" ทำให้เราได้เห็นมุมมองของทั้งสองคำนี้ในหลายมิติ แม้ว่าความคิดเห็นในประเด็นนี้จะตรงกันบ้างและต่างกันบ้าง แต่ความคิดเห็นที่เหมือนกันที่สุดนั่นคือการสนับสนุนต่อความเปิดกว้างขององค์ความรู้ทางประวัติศาสตร์ และสนับสนุนการเปิดใจในการเรียนรู้ต่อความคิดเห็นที่แตกต่าง เพราะการถกเถียงด้วยเหตุและผลจะนำเราไปสู่การต่อภาพจิ๊กซอว์ในอดีตของมนุษย์ที่แม่นยำและสมบูรณ์มากที่สุด
อาเซียนเนื้อหอม! เจาะเหตุผลทำไม บังกลาเทศ-ปาปัวนิวกินี-ฟิจิ อยากเข้าใกล้ครอบครัวเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
ไทยซื้อระบบป้องกันทางอากาศใหม่ !
นึกว่าพระเอกการ์ตูนญี่ปุ่นซ่ะอีก..หนุ่มฮอตเบอร์ 7 ทีมชาติไทย หล่อจนกลายเป็นไวรัลดัง
สถิติหวย ย้อนหลัง 10 ปี เลขท้าย 2 ตัว งวด 30 ธันวาคม
ทรัมป์ กล่าวหา ไทย เริ่มสงครามกับกัมพูชาก่อน
BBC ยกให้ "กรุงพนมเปญ" ติด TOP20..ปลายทางที่ดีที่สุดในโลก
ลุงไม่สนใจป้ายเตือนบนถนน เตะกรวยก่อนล้มพับ
เจ้าสาวกานซู่: นิยามความงามที่หลุดมาจากเทพนิยายและอัตลักษณ์ชาวหุย
เจาะเลขเด็ดปกสลาก งวด 2 ม.ค. 69 ต้อนรับปีใหม่ปีมะเมียทอง
วิมานบนดินที่ไร้เงาเจ้าของ เจาะปมคฤหาสน์ลอยฟ้า 658 ล้านที่กลายเป็นเพียงอนุสรณ์แห่งความล้มเหลว
พิธีกรดวงเฮง! "ได๋ ไดอาน่า" รับโชคก้อนโต สอยดาวคว้าจักรยานไฟฟ้ากลางงานกาชาด 2568
สอยอีกหนึ่ง นายพลเขมรร่วง อีกราย
เคลียร์ชัด! ร้านแจงดราม่าสุนัขนั่งร่วมโต๊ะบุฟเฟต์
นึกว่าพระเอกการ์ตูนญี่ปุ่นซ่ะอีก..หนุ่มฮอตเบอร์ 7 ทีมชาติไทย หล่อจนกลายเป็นไวรัลดัง
พิธีกรดวงเฮง! "ได๋ ไดอาน่า" รับโชคก้อนโต สอยดาวคว้าจักรยานไฟฟ้ากลางงานกาชาด 2568
ลุงไม่สนใจป้ายเตือนบนถนน เตะกรวยก่อนล้มพับ
ถอดรหัส DNA ทรัมป์ และฮุน เซน ทำไมจึงเหมือนคนในร่างเดียวกัน
พืชพันธุ์ไม้น่าสนใจ : “โลบิเวีย” แคคตัสที่มีดอกสวยงาม มากมายสีสัน มือใหม่ก็เลี้ยงได้ไม่ยากน๊า....
ทึ่งทั่วไทย : องค์พระพิฆเนศ ขนาดใหญ่ ที่ "วัดโพรงอากาศ" จังหวัดฉะเชิงเทรา
"พระพุทธรูปอุชิคุไดบุทสึ " รูปปั้นพระพุทธรูปปางยืนที่หล่อจากทองสัมฤทธิ์ที่สูงที่สุดในโลก
แก้วมังกร ผลไม้บ้านๆ แต่ประโยชน์แน่น ช่วยลำไส้ ผิวใส หัวใจแข็งแรง


