ผู้สร้างชื่อเสียงให้ข้าวไทย ที่ 1 ของโลก

พระยาโภชากร (ตริ มิลินทสูต)

        สถานีทดลองข้าวแห่งแรกของประเทศไทย ตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.2459 ชื่อ นาทดลองคลองรังสิต สังกัดกรมเพาะปลูก โดยมี พระยาโภชากร (ตริ มิลินทสูต) เป็นหัวหน้าคนแรก ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็น สถานีทดลองข้าวรังสิต สังกัดกรมการข้าวในปี พ.ศ.2496 และสังกัดกรมวิชาการเกษตรในปี พ.ศ.2515 ต่อมาได้มีการปรับปรุงโครงสร้างใหม่ตามโครงการวิจัยแห่งชาติ สถานีทดลองข้าวรังสิต ได้รับการยกฐานะเป็น ศูนย์วิจัยข้าวปทุมธานี เมื่อปี พ.ศ.2526 ปัจจุบันศูนย์วิจัยข้าวปทุมธานี สังกัดกรมการข้าว ซึ่งจัดตั้งขึ้นใหม่ในปี พ.ศ.2549

      พระยาโภชากร (ตริ มิลินทสูต) นักเรียนทุนหลวงคนแรกที่ไปศึกษาวิชาการแผนที่และวิชาเกษตร ที่มหาวิทยาลัยคอร์เนล ประเทศสหรัฐอเมริกา เป็นหัวหน้าสถานีคนแรก ได้ทำการปรับปรุงพันธุ์ข้าวเจ้านาสวนที่นาทดลองคลองรังสิต เป็นเวลานานถึง 12 ปี จนประสบผลสำเร็จได้ข้าวพันธุ์ปิ่นแก้ว

การขยายและเผยแพร่พันธุ์ข้าว
      ผลของการปรับปรุงพันธุ์ข้าวตามหลักวิชาการได้ผลดีเป็นที่ประจักษ์แก่ชาวนาความต้องการพันธุ์ข้าวรัฐบาลทวีสูงขึ้นเป็นลำดับ สถานีทดลองคลองรังสิต จึงต้องเพิ่มการขยายพันธุ์ให้พอเพียงแก่ความต้องการ ในประมาณปี พ.ศ. 2474 สถานีทดลองคลองรังสิต จึงต้องเปิดกิ่งสถานีทดลองคลองหลวง (สถานีทดลองข้าวคลองหลวงในปัจจุบัน) เป็นนาขยายพันธุ์เพิ่มขึ้นมีเนื้อที่ประมาณ 500 ไร่ และมีขุนวิเศษกสิกิจ ซึ่งเป็นผู้ชำนาญการเรื่องข้าวและเป็นผู้ช่วยนายตริ มิลินทสูต เป็นหัวหน้ากิ่งนาขยายพันธุ์คลองหลวง ช่วยขยายพันธุ์ทั้งข้าวนาสวนและนาเมือง
      ปี พ.ศ. 2475 นายตริ มิลินทสูต ได้รับ ม.ล.ยิ่งศักดิ์ อิศรเสนาซึ่งจบการศึกษาเกษตรศาสตร์จากประเทศอังกฤษมาร่วมงานด้วยจึงได้ขยายเนื้อที่นาของสถานีทดลองคลองรังสิตเพิ่มขึ้นอีก 1,700 ไร่จากฟากคลองซอย 6 ออกไปทางทิศตะวันออกโดยการเช่าจากสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ จังหวัดปทุมธานีเพื่อการขยายพันธุ์ข้าว
ปี พ.ศ. 2482 สถานีทดลองคลองรังสิตได้รับผิดชอบพื้นที่นาในเกษตรกลางบางเขนเพิ่มขึ้นอีกประมาณ 100 ไร่ เพื่อขยายงานการผลิตพันธุ์ข้าว ซึ่งต่อได้ปรับปรุงเป็นสถานีทดลองข้าวบางเขนในปัจจุบัน

การปรับปรุงการทำนา
      นอกจากบทบาทที่สำคัญในด้านการปรับปรุงและเผยแพร่พันธุ์ข้าวแล้ว กิจกรรมที่สำคัญของสถานีทดลองอีกด้านหนึ่ง คือ การปรับปรุงการทำนาซึ่งได้เริ่มขึ้นในปี พ.ศ. 2463 โดยทดลองใช้เครื่องมือและเครื่องจักรในการทำนาจากต่างประเทศหลายอย่างเพื่อทดสอบความเหมาะสมกับสภาพการทำนาของประเทศไทยได้มีการศึกษาดัดแปลงเครื่องมือเครื่องจักรเหล่านั้น ได้แก่ ไถเหล็ก รถแทรกเตอร์ เครื่องเกี่ยวข้าว เครื่องนวดข้าว รถเกี่ยวนวด (combine harvester) และเครื่องหยอดเมล็ด ผลการทดลองพบว่ามีอุปสรรคเกิดขึ้นเนื่องจาก การควบคุมน้ำยัง ไม่ดีพอทำให้ไม่เหมาะที่จะใช้เครื่องจักรขนาดใหญ่
      ในปี พ.ศ. 2480 ได้ก่อตั้งเกษตรกลางบางเขนขึ้น (สมัยรัชกาลที่ 8) โดยให้ส่วนราชการต่างๆ ของกระทรวงเกษตรเข้าไปอยู่รวมกัน เพื่อให้สะดวกแก่การติดต่อประสานงานระหว่างหน่วยงานต่างๆกองการข้าวได้รับการจัดสรรที่นาประมาณ 100 ไร่ มอบให้สถานีทดลองคลองรังสิตรับไปทำนาเป็นนาขยายพันธุ์เพิ่มขึ้น การดำเนินการต่างๆ ได้ชะลอตัวลง ในระหว่างปี พ.ศ. 2484 ซึ่งอยู่ในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2
      ในปี พ.ศ. 2485 ได้เกิดอุทกภัยครั้งใหญ่ขึ้นอีกครั้งหนึ่งในบริเวณภาคกลางในครั้งนั้นสถานีทดลองคลองรังสิตได้รับความเสียหายอย่างหนักน้ำในที่นาลึกประมาณ 2 เมตร ท่วมแปลงนาทดลองและแปลงขยายพันธุ์ทั้งหมด คลื่นลมรุนแรงเนื่องจากเป็นทุ่งโล่ง สถานีได้กู้ต้นข้าวเมล็ดพันธุ์ข้าวจากรวง (panicle seed) ของข้าวพันธุ์ดีทั้งหมดโดยการย้ายปลูกในกระถาง ทำให้การทำนาในปี พ.ศ. 2486 ต้องใช้เมล็ดพันธุ์คัด (breeder seeds) เมล็ดพันธุ์หลัก (foundation seeds) และเมล็ดพันธุ์ขยาย ( stock seeds) ที่เหลือเก็บข้ามปีไว้จากปี พ.ศ. 2484 อุทกภัยครั้งนี้นอกจากทำความเสียหายให้กับสถานีทดลองคลองรังสิต กิ่งสถานีที่คลองหลวง บางเขน และหันตราแล้วยังทำให้ ข้าวพันธุ์ดีที่ขยายไปยังชาวนาในภาคกลางต้องเสียหายไปด้วยเป็นส่วนมาก หลังจากน้ำลดคืนสู่สภาพปกติ สถานีทดลองคลองรังสิตยังได้รับมอบหมายให้จัดซื้อข้าวพันธุ์จากแหล่งที่ไม่ได้รับความเสียหาย มาช่วยราษฎร ในจังหวัดพระนครศรีอยุธยาและปทุมธานี ซึ่งได้รับความเสียหายจากอุทกภัยครั้งนั้นมากที่สุด
ในปี พ.ศ. 2486 ได้มีการสถาปนามหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ขึ้น และมหาวิทยาลัยฯ ได้รับแบ่งพื้นที่เกษตรกลางบางเขนไปประมาณครึ่งหนึ่ง จนกระทั่งปัจจุบันนี้
การส่งเสริมพันธุ์ข้าว
        ในปี พ.ศ. 2477 (สมัยรัชกาลที่ 8) นายตริ มิลินทสูต (พระยาโภชากร) ได้รับตำแหน่งสูงขึ้น ไปเป็นหัวหน้ากองขยายการกสิกรรม กรมเกษตร และ ม.ล.ยิ่งศักดิ์ อิศรเสนา ขึ้นเป็นหัวหน้าสถานีทดลอง ได้ขยายการเผยแพร่พันธุ์ข้าวไปในอำเภอต่างๆ ที่มีการทำนาเป็นหลัก รวม 27 อำเภอในภาคกลางกลุ่มน้ำเจ้าพระยา จำเป็นต้องมีพนักงานบำรุงพันธุ์ข้าวท้องถิ่นไปประจำปฏบัติงาน จึงได้มอบหมายให้สถานีทดลองคลองรังสิตเปิดการสอนผู้ที่มีความรู้ จบการศึกษาระดับมัธยมศึกษาปีที่ 8 เข้าเรียนเรื่องข้าว หลักสูตร 15 เดือน เป็นภาควิชาการ 3 เดือน และการฝึกภาคสนามอีก 1 ปี สถานีทดลองได้ทำการอบรมพนักงานรุ่นที่ 1 จำนวน 50 คน ในปี พ.ศ. 2481 และรุ่นที่ 2 อีก 12 คนใน ปี พ.ศ. 2482 โดยสถานีทดลองคลองรังสิต มีบทบาทสำคัญในการผลิตบุคลากรเป็นการเริ่มต้นของการส่งเสริมการใช้ข้าวพันธุ์ดีของประเทศ

การปรับปรุงพันธุ์ข้าวนาเมือง (ข้าวขึ้นน้ำ)

      พื้นที่นาภาคกลางที่ลุ่ม น้ำท่วมขังในฤดูทำนาลึกกว่า 1 เมตรจนถึงประมาณ 4- 5 เมตร ประมาณ 3 ล้านไร่ ซึ่งไม่อาจปลูกข้าวนาสวนได้ จำเป็นต้องใช้พันธุ์ ข้าวนาเมืองมีคุณภาพต่ำ เมล็ดข้าวมีเนี้อฟู่ฟ่า มีท้องไข่ เปลือกหนา สาแหรกลึก จมูกโต น้ำหนักเบา หักป่นง่าย ส่วนใหญ่เป็นพันธุ์ที่มีเมล็ดสั้น และมีเมล็ดแดงอยู่มาก จึงขายได้ราคาต่ำ พ่อค้าเรียกว่า “ข้าวเบา” หลักจากทำการสำรวจดูแล้ว นายตริ มิลินทสูตร พิจารณาเห็นว่ายังมีบางพันธุ์ที่เมล็ดยาวแบบข้าวนาสวน จึงได้ตั้งกิ่งสถานีทดลองข้าวขึ้นน้ำ ที่ทุ่งบางประหัน ข้างวัดเขาดิน อำเภอบางประหัน ในปี พ.ศ. 2462 เพื่อทดลองปรับปรุงข้าวขึ้นน้ำ โดยเช่าที่ดินชาวนาประมาณ 40-50 ไร่ สำหรับทดลองปลูกคัดเลือกพันธุ์ข้าวขึ้นน้ำ การปรับปรุงบำรุงพันธุ์ข้าวขึ้นน้ำได้ดำเนินการด้วยดีตลอดมา จนถึง ปี พ.ศ. 2473 จึงประสบความสำเร็จสามรถคัดเลือกพันธุ์ข้าวขึ้นน้ำพันธุ์ดี ที่มีเมล็ดยาวใกล้เคียงลักษณะมาตรฐานของพันธ์ข้าวปิ่นแก้ว และคุณภาพดีกว่าพันธุ์ข้าวนาเมืองพื้นเมืองทั่งๆ ไปได้ 4 พันธุ คือ มะลิทอง มะลิอ่อง จำปา (จีน) และ(เจ็ก) กอดพ้อม ซึ่งมีอายุเบาและหนักเรียงกันตามลำดับ พันธุ์ข้าว “รัฐบาล” ทั้ง 4 พันธุ์นี้ได้รับความนิยมจากชาวนาอย่างรวดเร็วและกว้างขวาง ช่วยให้ข้าวขึ้นน้ำมีคุณภาพและราคาดีขึ้นเป็นลำดับในปี พ.ศ. 2484 ชาวนาเจ้าของที่ดินที่บางประหันได้ขอที่ดินคืนเพื่อทำนาเอง จึงต้องปิดกิ่งสถานีทดลองข้าวบางประหัน มาเปิด (กิ่ง) สถานีทดลองข้าวขึ้นน้ำหันตรา ที่บ้านหันตรา อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ทำการค้นคว้าทดลองเรื่องข้าวขึ้นน้ำต่อมาจนถึงปัจจุบัน