ชาวต่างชาติผู้รอบรู้เรื่องข้าวไทย

ดร.แฮริส เอช เลิฟ (Haris H. Love)

ก่อนสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ชาวนาไทยคัดเลือกและพัฒนาปรับปรุงพันธุ์ข้าว โดยตัวเอง โดยชาวนาจะเป็นผู้คัดเลือกพันธุ์ข้าวที่มีคุณภาพและมีคุณสมบัติที่ตนต้องการมาปลูก พันธุ์ข้าวที่ได้จากการปลูกในแต่ละฤดูได้มาจากพันธุ์ข้าวที่แต่ละครอบครัวเก็บเอาไว้จากการทำนาครั้งก่อน ในกรณีที่ชาวนาแต่ละครอบครัวต้องการเปลี่ยนแปลงพันธุ์ข้าวที่ปลูกเป็นพันธุ์ข้าวอื่นก็จะมีการแลกเปลี่ยนพันธุ์ข้าวกันระหว่างกัน หรือเป็นการแลกเปลี่ยนพันธุ์ข้าวกันระหว่างชุมชน โดยวิธีนี้ทำให้ในอดีตนั้นมีความหลากหลายของพันธุ์ข้าวอย่างมาก เนื่องจากการปลูกข้าวนั้นมีเป้าหมายเพื่อการบริโภคภายในครอบครัวเป็นสำคัญ พันธุ์ข้าวที่ปลูกจึงเป็นพันธุ์ข้าวที่มีคุณสมบัติเหมาะสมกับความต้องการของครอบครัว และจากการคัดเลือกพันธุ์ข้าวจากชาวนารุ่นแล้วรุ่นเล่า ทำให้ได้พันธุ์ข้าว ที่เหมาะสมกับภูมินิเวศของแต่ละชุมชน
เมื่อสยามประเทศเริ่มติดต่อสัมพันธ์กับประเทศอื่นๆ มากขึ้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อประเทศมหาอำนาจ ในตะวันตกแผ่อิทธิพลเข้ามาในเอเชีย ได้มีการค้าขายระหว่างกันมากขึ้นโดยมีข้าวเป็นสินค้าส่งออกที่สำคัญ ของประเทศไทย แต่โดยเหตุที่การปลูกข้าวในอดีตเป็นการปลูกข้าวเพื่อตอบสนองต่อภายในครอบครัวหรือชุมชน เป็นหลัก ทำให้ข้าวที่ส่งออกนั้นมีพันธุ์ข้าวหลายสายพันธุ์หลายคุณสมบัติปะปนกัน เช่น มีการผสมระหว่างข้าว เมล็ดสั้นและเมล็ดยาว หรือไม่มีการแยกระหว่างข้าวนาสวนกับข้าวนาเมือง พ่อค้าที่รับซื้อข้าวไปจากประเทศไทย จึงได้แยกข้าวและเมล็ดยาวออกจากกัน โดยขายข้าวเมล็ดยาวในนามข้าวปาฐนา (Pattana) ซึ่งมีชื่อเสียงของอินเดีย ในขณะนั้น ส่วนข้าวเมล็ดสั้นที่เหลือก็ขายในชื่อข้าวไทยซึ่งทำให้ภาพพจน์ของข้าวไทยเสียหายอย่างยิ่ง

ในปี พ.ศ.2442 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงโปรดเกล้าฯ ให้มีการจัดประกวดพันธุ์ข้าวขึ้นเป็นครั้งแรกของประเทศไทยในปี พ.ศ. 2450 ซึ่งเป็นการประกวดพันธุ์ข้าวจากทุ่งคลองหลวงรังสิต โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อเป็นการอุดหนุนและบำรุงหาพันธุ์ข้าวที่ดีมาใช้ทำพันธุ์ เพื่อให้ข้าวของประเทศสยามเจริญดี มีราคาขึ้นเท่าเทียมกับข้าวประเทศอื่นๆ และ ต่อมาในปี พ.ศ. 2451 จึงได้มีการประกวดพันธุ์ข้าวครั้งที่ 2 ขยายการประกวดพันธุ์ข้าวทั่วประเทศที่วัดสุทัศน์เทพวรารามในกรุงเทพฯ ปรากฏว่าพันธุ์ข้าวที่ชนะเลิศเป็นข้าวนาหว่าน จากธัญบุรี โดยในปี พ.ศ. 2453 ได้ทรงให้จัดงานแสดงกสิกรรมและพาณิชย์ไทยครั้งที่ 1 ขึ้นที่ปทุมธานี และครั้งที่ 2 ในปี พ.ศ. 2454 โดยในงานดังกล่าวได้จัดให้มีการประกวดพันธุ์ข้าวเป็นกิจกรรมที่สำคัญ การประกวดพันธุ์ข้าว จึงเป็นกลไกที่สำคัญในการปรับปรุงและพัฒนาพันธุ์ข้าวพันธุ์ดีที่ตอบสนองต่อความต้องการของตลาด ดังที่ปรากฏว่ากรรมการที่ตัดสินการประกวดพันธุ์ข้าวนั้นมีพ่อค้าต่างชาติที่เกี่ยวข้องกับการค้าขายข้าวร่วมเป็นกรรมการในการประกวดด้วย
สำหรับการปรับปรุงพันธุ์ข้าวโดยวิทยาการสมัยใหม่จากตะวันตกนั้น เกิดขึ้นครั้งแรกในช่วงสงครามเย็นหลังสงครามโลกครั้งที่สอง โดยความช่วยเหลือของสหรัฐเมื่อปี พ.ศ.2493 รัฐบาลสหรัฐได้ส่งนักวิทยาศาสตร์ด้านการเกษตร 2 คน เพื่อเข้ามาช่วยเหลือทางวิชาการแก่ประเทศไทย คนแรกคือ ดร.แฮริส เอช เลิฟ (Haris H. Love) นักพันธุศาสตร์จากมหาวิทยาลัยคอร์แนล เพื่อมาช่วยเหลือในโครงการปรับปรุงพันธุ์ข้าว และ ดร.โรเบิร์ต แอล เพนเดิลตัน (Robert L. Pendleton) นักปฐพีวิทยา เข้ามาแนะนำเกี่ยวกับการสำรวจและปรับปรุงบำรุงดิน ในประเทศไทย นักวิชาการทั้งสองคนได้ร่วมงานกับข้าราชการของไทยที่จบการศึกษาจากสหรัฐอเมริกา เช่น พระเจ้าวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าจักรพันธ์เพ็ญศิริ จักรพันธ์ ดร.ครุย บุณยะสิงห์ และดร.สละ ทศานนท์ ซึ่งเคยเป็นศิษย์ของ ดร.เลิฟ เข้าร่วมงานการปรับปรุงพันธุ์ข้าวดังกล่าว
ดร.เลิฟเริ่มโครงการปรับปรุงพันธุ์ข้าวในประเทศไทยโดยการฝึกอบรมเจ้าหน้าที่เกษตร และนักศึกษาเกษตรบางส่วนรวม 3 รุ่น ระหว่างปี พ.ศ.2493-2496 และมีการส่งเจ้าหน้าที่เกษตรลงไปเก็บตัวอย่างข้าวใน 35 อำเภอ ไปเก็บตัวอย่างข้าวจากพื้นที่นา 978 แห่ง โดยได้ตัวอย่างข้าวมาทั้งสิ้นประมาณ 120,000 รวง แต่โดยเหตุที่ตัวอย่างบางส่วนได้สูญหายไปจึงคงเหลือรวงข้าวที่นำไปปลูกทดสอบในปี พ.ศ.2494 ประมาณ 114,000 รวงเท่านั้น ปีต่อมาได้คัดเลือกให้เหลือ 22,553 พันธุ์ และประมาณกว่า 10,000 สายพันธุ์ในปี พ.ศ.2496 โดยเมื่อถึงปี พ.ศ.2497 ได้คัดลงเหลือ 3,800 สายพันธุ์สำหรับปลูกเพื่อคัดเลือกต่อไป
ข้าวพันธุ์ดีที่ได้จากการคัดเลือกจากการเก็บรวบรวมพันธุ์ครั้งนั้นมีอยู่หลายสายพันธุ์เช่น ผาเลือด 111, ขาวดอกมะลิ 105 , กำผาย 15, ดอนางนวล 91, ขี้ตมใหญ่ 98, ดอหอม 26, กำผาย 41, เหลืองทอง 82, ขาวปากหม้อ 17, เจ้าเหลือง 11, ใบลด 104,เหลือง 152, เล็บมือนาง 111 เป็นต้น (กรมวิชาการเกษตร 2520) น่าสังเกตว่าพันธุ์ข้าวที่ได้จากโครงการปรับปรุงพันธุ์ภายใต้การนำของ ดร.เลิฟนั้น เป็นพันธุ์ข้าวพื้นบ้านที่นำมาคัดเลือกพันธุ์เท่านั้นหาได้มีการผสมพันธุ์ ( cross breeding) แต่ประการใด การผสมพันธุ์จริงๆ ดำเนินไปในโครงการปรับปรุงพันธุ์ข้าวระหว่างประเทศที่อินเดีย ซึ่งเริ่มต้นเมื่อปี พ.ศ.2493 มากกว่า โดยประเทศไทยส่งข้าวบางสายพันธุ์ไปผสมและ นำพันธุ์ข้าวที่ผสมมาแล้วมาปลูกทดสอบและคัดเลือก
ดร.เลิฟเล่าไว้ในหนังสือชื่อ “A Report on Plans and Progress with Rice Improvement in Thailand” ว่า ก่อนหน้าการเดินมาประเทศไทยของเขานั้นได้มีการจัดประชุมโดย International Rice Commission ที่เมืองย่างกุ้ง ประเทศพม่า ในเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ.2493 ภายใต้การสนับสนุนของ FAO โดยจัดทำโครงการผสมพันธุ์ข้าวระดับโลก โดยนำพันธุ์ข้าวอินดิก้า ซึ่งปลูกส่วนใหญ่ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ผสมกับพันธุ์ข้าวจอปอนิก้า ซึ่งปลูก ในประเทศญี่ปุ่น จีน เกาหลี และไต้หวัน โดยวัตถุประสงค์สำคัญคือ “ปรับปรุงพันธ์ข้าวที่มีลำต้นเข็งแรงตอบสนอง ต่อการใส่ปุ๋ยเคมีในปริมาณมากๆ ได้ โดยวิธีนี้จะทำให้สามารถเพิ่มผลผลิตข้าวต่อพื้นที่ได้โดยต้นข้าวไม่หักล้ม” ทั้งนี้เพื่อ “ตอบสนองต่อความต้องการภายในประเทศ และการค้าขายในต่างประเทศ” โครงการนี้น่าจะเป็นที่มาและเป็นรากของการจัดตั้งสถาบันวิจัยข้าวนานาชาติ ที่ประเทศฟิลิปปินส์ในระยะเวลาหลังจากนั้นไม่นาน
การผสมพันธุ์ดังกล่าวดำเนินการที่ Outtack ประเทศอินเดียในปี พ.ศ.2493 และ พ.ศ.2495 และประเทศไทยได้นำข้าวที่ได้รับการผสมนำมาปลูกในประเทศระหว่างปี พ.ศ.2495-2497 เป็นจำนวนมาก อย่างไรก็ตามผลการผสมพันธุ์ดังกล่าวไม่ปรากฏว่าได้ข้าวพันธุ์ดีที่ถูกนำมาส่งเสริมแต่ประการใด
การปรับปรุงพันธุ์ข้าวแบบสมัยใหม่ๆ จริงๆ นั้นได้เริ่มขึ้นภายหลังการจัดตั้งสถาบันวิจัยข้าวนานาชาติหรืออีรี่ (International Rice Research Institute - IRRI) ในประเทศฟิลิปปินส์เมื่อปี พ.ศ.2503 โดยอีรี่ โดยอีรี่ได้เชื้อเชิญให้คนไทยหลายท่านเข้าร่วมเป็นกรรมการบริหาร (IRRI Board of Trustees) เช่น พระเจ้า วรวงศ์เธอพระองค์เจ้าจักรพันธ์เพ็ญศิริจักรพันธ์ ระหว่างปี พ.ศ.2503-2506 ดร.สละ ทศานนท์ พ.ศ.2509-2512 , ดร.ภักดี ลุศนานันท์