เปิดประวัติ..."ย่าเหล" สุนัขทรงเลี้ยงในพระเจ้าอยู่รัชกาลที่ ๖ สุนัขแสนภักดีที่ถูกฆ่าตายด้วยน้ำมือคนภายใน!!   ย่าเหลเป็นสุนัขพันทาง ขนปุย หางเป็นพวง สีขาว มีแต้มดำ หูตก เกิดในเรือนจำจังหวัดนครปฐม เดิมเป็นสุนัขของหลวงไชยราษฎร์รักษา (โพ เคหะนันทน์) ตำแหน่งพะทำมะรงหรือผู้ควบคุมนักโทษ (ภายหลังได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น พระพุทธเกษตรานุรักษ์) เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ยังดำรงพระยศเป็นพระบรมโอรสาธิราชฯ ได้เสด็จพระราชดำเนินไปตรวจเรือนจำจังหวัดนครปฐม และทอดพระเนตรเห็นสุนัขตัวนี้ และตรัสชมว่าน่าเอ็นดู หลวงชัยอาญาจึงน้อมเกล้าฯ ถวาย พระองค์จึงทรงรับมาเลี้ยง และพระราชทานนามว่า "ย่าเหล" 

สำหรับชื่อย่าเหลนั้น พระองค์ทรงตั้งจากชื่อตัวละครเอก เอมิล ยาร์เลต์ (Emile Jarlet) จากบทละครฝรั่งเศสเรื่อง "My friend Jarlet" ซึ่งได้ทรงพระราชนิพนธ์แปลเป็นบทละครภาษาไทย ชื่อ "มิตรแท้" และยังทรงพระราชนิพนธ์ละครพูดเรื่อง "เพื่อนตาย" ตามเค้าโครงภาษาอังกฤษด้วย

          ย่าเหลเป็นสุนัขที่ฉลาดแสนรู้ และช่างประจบ คอยถวายความจงรักภักดีพระเจ้าอยู่หัวเสมือนเป็นทหารรักษาพระองค์ ทำให้เป็นที่โปรดปรานอย่างยิ่ง และด้วยเหตุนี้จึงสร้างความอิจฉาและเกลียดในหมู่ข้าราชบริพารบางคน หากข้าราชบริพารคนใดแต่งกายไม่เรียบร้อย ก็จะถูกย่าเหลกัดต่อหน้าพระที่นั่ง สร้างความละอายและเจ็บแค้นแก่ผู้ที่ถูกกัดนั้นเป็นอย่างยิ่ง ดังนั้นเมื่อพระเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินโดยลำพัง โดยมิได้นำย่าเหลไปด้วย จึงมีมหาดเล็กบางคนคอยทำร้ายเอาก็มี เล่ากันว่าย่าเหลชอบหนีออกไปเที่ยว เป็นเหตุให้พระเจ้าอยู่หัวต้องทรงตามหาอยู่หลายครั้ง ในภายหลังโปรดฯ ให้ทำป้ายแขวนคอ เขียนบอกว่า สุนัขตัวนี้เป็นสุนัขของพระเจ้าอยู่หัว ผู้ใดพบนำคืน จะได้รับพระราชทานรางวัล 

ในปีที่ 5 ที่ย่าเหลเข้ามาเป็นสุนัขหลวงในพระราชวัง วันหนึ่งมีผู้ไปพบย่าเหลนอนตายข้างกำแพงพระบรมมหาราชวัง ด้านวัดโพธิ์ ท่าเตียน มีรอยถูกปืนยิง ตามรูปการณ์เชื่อว่าคนที่ฆ่าย่าเหลต้องมิใช่มหาดเล็กธรรมดา เพราะผู้ที่มีปืนในสมัยนั้น จะต้องมียศฐาชั้นเจ้าคุณขึ้นไป หรืออาจเป็นชั้นเจ้านายก็เป็นได้

 ในหลวงรัชกาลที่ 6 ทรงโทมนัสอย่างยิ่ง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดงานศพแก่ย่าเหล มีหีบใส่ศพอย่างดี ปิดทองที่มุมโลง และโปรดฯให้แกะสลักรูปย่าเหลวางไว้บนโลง หลังงานศพของย่าเหล พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างอนุสาวรีย์ขึ้น โดยหล่อรูปย่าเหลด้วยโลหะทองแดง ตั้งไว้หน้าพระตำหนักชาลีมงคลอาสน์ในพระราชวังสนามจันทร์ จังหวัดนครปฐม และได้ทรงพระราชนิพนธ์บทกลอนไว้อาลัยแก่ย่าเหล จารึกไว้ที่ด้านข้างของอนุสาวรีย์ ดังนี้ 

เมื่อ ‘ย่าเหล’ ตายไป ได้ทรงสร้างอนุสาวรีย์ไว้ที่บริเวณสนามจันทร์ จังหวัดนครปฐม มีถ้อยคำจารึกไว้ว่า

"อนุสาวรีย์นี้เตือนจิตต์

ให้กูคิดคำนึงถึงสหาย

โอ้อาลัยใจจู่อยู่ไม่วาย

กูเจ็บคล้ายศรศักดิ์ปักอุรา

ยากที่ใครเขาจะเห็นหัวอกกู

เพราะเขาดูเพื่อนเห็นเป็นแต่หมา

เขาดูแต่เปลือกนอกแห่งกายา

ไม่เห็นลึกตรึกตราถึงดวงใจ

เพื่อเป็นมิตรชิดกูอยู่เนืองนิตย์

จะหามิตรเหมือนเจ้าที่ไหนได้

ทุกทิวาราตรีไม่มีไกล

กูไปไหนเจ้าเคยเป็นเพื่อนทาง

ช่างจงรักภักดีไม่มีหย่อน

จะนั่งนอนยืนเดินไม่เหินห่าง

ถึงยามกินเคยกินกับกูพลาง

ถึงยามนอนก็นอนข้างไม่ห่างไกล

อันตัวเพื่อนเหมือนมนุษย์สุจริต

จะผิดอยู่แต่เพียงพูดไม่ได้

แต่เมื่อกูใคร่รู้ความในใจ

ก็มองดูรู้ได้ในดวงตา

โอ้อกกูดูเพื่อนอยู่หลัดหลัด

เพื่อนมาพลัดพรากกูไปไม่เห็นหน้า

กูเผลอเผลอก็ชะเง้อเผื่อเพื่อนมา

เสียงกุกกักก็ผวาตั้งตามอง

อันความตายเป็นธรรมดาโลก

กูอยากตัดความโศกกมลหมอง

นี่เพื่อนตายเพราะผู้ร้ายมันมุ่งปอง

เอาปืนจ้องสังหารผลาญชีวี

เพื่อนมอดม้วยด้วยมือทุรชน

เอารูปคนสวมใส่คลุมใจผี

เป็นคนจริงหรือจะปราศซึ่งปรานี

นี่รากษสอัปรีย์ปราศเมตตา

มันยิงเพื่อนเหมือนกูพลอยถูกด้วย

แทบจะม้วยชีวังสิ้นสังขาร์

จะหาเพื่อนเหมือนเจ้าที่ไหนมา

ช้ำอุราอาลัยไม่วายวัน

เมื่อยามมีชีวิตสนิทใจ

ยามบรรลัยลัยล่วงดวงใจสั่น

ด้วยอำนาจจงรักภักดีนั้น

ขอให้เพื่อนขึ้นสวรรค์สำราญรมย์

ถึงจะมีหมาอื่นมาแทนที่

กูก็รักเพื่อนนี้เป็นปฐม

ที่ไหนเล่าจะสนิทและชิดชม

ที่ไหนเล่าจะนิยมเท่าเพื่อนรัก

ถึงแม้จะไม่มีรูปนี้ไว้

รูปเพื่อนฝังใจกูตระหนัก

แต่รูปนี้มีไว้เป็นพยานรัก

ให้ประจักษ์แก่คนผู้ไมตรี

เพื่อนเป็นเยี่ยงอย่างมิตรสนิทยิ่ง

ภักดีจริงต่อกูอยู่เต็มที่

แม้คนใดเป็นได้อย่างเพื่อนนี้

ก็ควรนับว่าดีทีสุดเอย"