ละครบางกอกคณิกา สอนให้รู้ว่าอย่าดูถูกคนชั้นล่าง คนจนก็มีวิธีของคนจน

ในสมัยโบราณ พวกผู้ดีอย่างเชื้อพระวงศ์ ขุนนาง เศรษฐี คือกลุ่มชนชั้นสูงที่มีหน้ามีตาในสังคม มีเกียรติยศ และมีอภิสิทธิ์ชนในการทำสิ่งต่าง ๆ เพราะกฎหมายเอื้ออำนวยประโยชน์ให้ เนื่องจากค่านิยมในสมัยนั้นให้คุณค่าของคนที่เปลือกหรือหัวโขนที่สวมอยู่ แต่ก็ไม่ใช่ว่ากฎหมายจะไม่มีความเป็นธรรมเอาเสียเลย หากพิสูจน์ได้ว่าชนชั้นสูงกระทำผิดกฎหมาย ก็ต้องถูกนำตัวมาลงโทษ

ละครบางกอกคณิกามาถึงฉากที่ขึ้นศาลพิสูจน์คดีฆาตกรรมอำพราง มีฝ่ายโจทก์คือพระยาจรัล พยานโจทก์คือขุนณรงค์ ทั้งคู่เป็นถึงขุนนางผู้ใหญ่ ฝ่ายจำเลยคือแม่ราตรีและกุหลาบ ที่เป็นทั้งโสเภณีและทาส แล้วพยานฝ่ายจำเลยก็เป็นไพร่ชาวบ้าน มีทั้งขอทาน คนพิการ ผู้หญิงสักหน้า บัณเฑาะว์ ฝ่ายจำเลยเสียเปรียบเห็น ๆ เพราะเป็นกลุ่มคนนอกรีตที่ฎหมายไม่คุ้มครองและไม่มีสิทธิใด ๆ ตามกฎหมาย

แต่ทว่าทุกอย่างก็ยังมิได้ถึงทางตัน เพราะท่านเจ้าพระยานิติ ขุนนางผู้ใหญ่น้ำดี ยังมีเมตตายอมรับฟังคำให้การของฝ่ายจำเลย ในการสืบพยานทั้งสองฝ่ายของโจทก์และจำเลย เสียอย่างไรก็ต้องมีประโยชน์ต่อรูปคดี มีมูลพอที่จะนำมาพิจารณาคดี

ฝ่ายโจทก์เป็นชนชั้นสูงมีทั้งเงิน เกียรติยศ และอำนาจ คอยหนุนอยู่ให้ได้เปรียบ ส่วนฝ่ายจำเลยต้องคอยหาพยานหลักฐานมาสู้คดีเอง ซึ่งสมัยนั้นไม่มีเทคโนโลยีที่คอยช่วยอำนวยความสะดวกในการสืบเสาะพยานหลักฐาน แต่ชนชั้นล่างก็มีวิธีต่อสู้แบบคนจน ซึ่งประมาทไม่ได้เลย

ในงานบุญวัดใหม่ยายแฟง มีตลาดและเวทีการแสดงของเหล่าคณิกา ย่อมดึงดูดให้ชาวบ้านแถว ๆ นั้นร่วมงานเป็นจำนวนมาก ขอทาน กับ
คนพิการ มักจะไปยืน ๆ หลบ ๆ แอบดูอยู่ไกล ๆ เข้าไม่ถึงใกล้ขุนนาง ทำให้คนพวกนี้มีระยะสายตาที่มองเห็นกว้าง ประกอบกับวิถีชีวิตหลบอยู่ตามข้างซอก จึงเห็นเหตุการณ์ที่แม่ราตรีกับกุหลาบหนีลงมาจากตึกก่อนที่คนตายจะวิ่งขึ้นตึกไป

ผู้หญิงสักหน้า กับ บัณเฑาะว์ เป็นไพร่ชาวบ้านที่ป้วนเปี้ยนอยู่ในที่มืด จึงมองเห็นว่ามีนายบุญ ลูกน้องอีกคนของพระยาจรัลอยู่ในเหตุการณ์

การรวบรวมข่าวสารในสมัยนั้นยังต้องอาศัยคนไต่ถาม แหล่งชุมชน ร้านค้า หรือซ่องโสเภณี เป็นสถานที่ที่ชาวบ้านชอบมารวมตัวกัน สังสรรค์ ชุมนุม โดยเฉพาะซ่อง โบตั๋นบอกว่าผู้ชายชอบมาระบายและปลดปล่อยเรื่องราวต่าง ๆ ให้นางคณิกาฟัง สาว ๆ หอบุปผชาติจึงช่วยกันออเซาะ ล้วงลับ หลอกถาม ใช้มารยาหญิงหลอกเอาข้อมูล

*พูดง่าย ๆ ก็คือ สกิลของชาวบ้านคนจนอยู่ในจุดที่คนรวยมองไม่เห็น ด้วยความที่พวกผู้ดีมักจะทะนงตนว่าสูงค่า แต่ประมาทก็เป็นภัยได้*