สิทธิชุมชนกับการต่อสู้ของภาคประชาชน "ทางเลือกของซัลมาน"

"ทางเลือกของซัลมาน" (/โดย ทิตศาสตร์  สุดแสน ทนายความมูลนิธิศูนย์ข้อมูลชุมชน)  --------------------------------------------                    เรื่องสั้น เรื่อง “โลกใบเล็กของซัลมาน” เป็นงานประพันธ์ของกนกพงศ์ สงสมพันธุ์ ได้รับรางวัลช่อการะเกดเมื่อปี พ.ศ.2533 และตีพิมพ์รวมเล่มในรวมเรื่องสั้นชุด สะพานขาด เมื่อปี พ.ศ.2534 ถือเป็นผลงานที่มีชื่อเสียงมากที่สุดชิ้นหนึ่งของกนกพงศ์            เรื่องสั้นเปิดด้วยเรื่องราวของชาวประมงคนหนึ่งที่ชื่อ “ซัลมาน” และครอบครัวของเขา โดยเล่าผ่าน “ข้าพเจ้า” ซึ่งเป็นนักเขียน เป็นคนเล่าเรื่อง                 

“ข้าพเจ้าไม่ได้รู้จักซัลมานโดยตรง เป็นการยากมากที่ใครจะเข้าถึงตัวชายชาวประมงผู้นี้ ไม่ใช่เพราะด้วยร่างกายสูงใหญ่น่าเกรงขาม แต่ด้วยแววตาเกรี้ยวกราดไม่เป็นมิตรกับใคร และวาจาสามหาวที่เค้าพร้อมจะพ่นใส่ตลอดเวลา ไม่ว่าคนนั้นจะเป็นใคร นั่นแหละที่ทำให้ซัลมานถูกจำกัดอยู่ในโลกใบเล็กซึ่งใกล้พังทลายของตน”                       ซัลมานหรือบังมาน ชายวัยกลางคนผู้มีบ้านหลังเล็กๆ อยู่ในดงมะพร้าวหน้าหาดของโรงแรมหรูหรา และบังเอิญว่ามันอยู่กั้นกลางระหว่างหาดและโรงแรม ซัลมานไม่ยอมขายบ้านให้โรงแรม ผิดจากชาวบ้านคนอื่นต่างค่อยทยอยขายที่ทางไปจนหมด เหลือแต่ที่ของซัลมานเพียงแห่งเดียว เหตุการณ์ผกผันเกิดขึ้นในช่วงต่อมา เมื่อโรงแรมอันดามัน อินน์ถูกสร้างขึ้น แต่การณ์กลับกลายเป็นว่าแทนที่จะเป็นอุปสรรคทางธุรกิจ  กระท่อมในดงมะพร้าวของซัลมานซึ่งอยู่ในพื้นที่ด้านหน้าของโรงแรม ได้กลายเป็นจุดสนใจของนักท่องเที่ยว แขกส่วนใหญ่ของ อันดามัน อินน์ เลือกมาพักที่นี่ เพราะต้องการจะสัมผัสกับบ้านและครอบครัวของซัลมาน ในฐานะตัวแทนของวิถีชีวิตชาวประมงพื้นบ้าน มาถึงตอนนี้ทางโรงแรมก็ไม่จำเป็นต้องซื้อที่ของซัลมานอีก ที่ดินซึ่งเคยมีราคาสูงถึงสิบล้านจึงกลับกลายเป็นไม่มีราคา แต่มันก็ไม่ได้สำคัญในเมื่อซัลมานไม่ได้อยากขายมันตั้งแต่ต้นอยู่แล้ว จนมาถึงตอนถูกบีบให้มันขายไม่ได้ “เราคนทะเล ได้มีผืนดินให้ตีนเหยียบ นับเป็นความกรุณาสูงสุดของพระเจ้า” เป็นคำพูดที่พ่อเคยบอกซัลมานไว้                       

“แหลม” เด็กหนุ่มที่เป็นบาร์เทนเดอร์ของโรงแรม เขาเคยมีที่ดินติดเขตรั้วของซัลมาน ครอบครัวของเขาก็เป็นดังเช่นครอบครัวอื่นๆ ที่ตาลุกพองเมื่อนายหน้าค้าที่ดินเสนอราคาแสนงามให้ ทันทีที่ที่ดินหลุดจากมือ เขาได้มาสองล้าน ทว่าชั่วระยะแค่ปีเศษ เขาก็ผลาญมันเสียเกลี้ยง แต่หากลองเปรียบเทียบโลกใบเล็กของแหลมกับโลกใบเล็กของซัลมานแล้ว โลกใบเล็กของคนทั้งสองมันช่างเป็นโลกใบเล็กที่แตกต่างกันพอสมควร โลกใบเล็กของแหลมคือโลกของความภูมิใจที่เขาได้ขายที่ดินให้กับทางโรงแรม และเขาก็นำเงินที่ได้ไปผลาญจนสิ้น สุดท้ายแหลมต้องกลับเข้ามาเป็นลูกจ้างในโรงแรม แหลมภูมิใจกับงานครั้งใหม่ของเขา สังเกตได้จากความภูมิใจที่เขามีต่อชุดทำงานของเขา “ผมขายที่ไป แล้วผมอาจโง่ที่ผลาญเงินจนหมด ต้องกลับมาเป็นลูกจ้างของที่นี่อีก แต่เห็นมั๊ยว่าอย่างน้อยผมก็มีกิน มีความสุขดี สนุกดีด้วย ผมยังได้แต่งชุดสวยๆ อย่างนี้ แต่บังมานมีอะไรบ้างเล่า” แหลมมองว่าโลกใบเล็กของซัลมานต่างหากที่ไม่น่าอภิรมย์ใจ เพราะซัลมานเอาแต่หวงแหนผืนดินของตัวเองไม่ยอมขาย แหลมบอกว่าถ้าซัลมานเอาอย่างเขาหรือมาเป็นอย่างเขา ลูกและเมียของซัลมานก็คงจะสุขสบาย และตัวของซัลมานเองก็คงไม่ต้องมาจมอยู่กับอารมณ์อันเกรี้ยวกราดเอากับคนที่เดินผ่านหน้าบ้านหรือมาวนเวียนถ่ายรูปครอบครัวของเขา ซัลมานเองก็คงไม่ต้องหยุดออกเรือหาปลาอย่างที่เป็นอยู่                          เมื่อเริ่มออกหาปลาซึ่งเป็นอาชีพเพียงอย่างเดียวไม่ได้ดังเดิม มันเปลี่ยนซัลมานให้เป็นคนโมโหร้ายเปลี่ยนจากคนที่ “เป็นคนดีที่น่าคบหา รักลูกเมียเสียยิ่งกว่าใครๆ หมด ตอนได้ลูกสาวเขาซื้อแพะมาฉลองถึงครึ่งโหล ครั้นถึงคราวลูกชายคนต่อมา ชาวประมงในละแวกนี้ต่างก็อิ่มเอมกับแพะถึงสิบสองตัว” เขากลายเป็นคนโมโหร้ายเมื่อเจอนักท่องเที่ยว และเริ่มทุบตีลูกเมีย นะซาอีเมียของเขาเองก็ต้องจำใจยอมรับเงินจากโรงแรมเพื่อพยุงครอบครัวไว้โดยโรงแรมได้ว่าจ้างให้เธอหุงหาอาหารด้วยไม้ฟืน เพื่อให้มีควันไฟลอยกรุ่นขึ้นมาจากกระท่อมอย่างสวยงามในตอนเช้ามืด และให้นุ่งผ้าปาเต๊ะแบบชาวเลเพื่อตอบสนองความต้องการชื่นชมวิถีชีวิตพื้นบ้านของนักท่องเที่ยว แน่นอนว่าเธอปกปิดเรื่องนี้ไว้ไม่ให้ซัลมานทราบ                             เมื่อดูทางเลือกในเรื่องสั้น “โลกใบเล็กของซัลมาน”  มีทางเลือกอยู่สองทาง หนึ่งคือ ขายที่ดินให้โรงแรม นั่นหมายถึงการเอาที่ดินรวมถึงสิทธิทำกิน อาชีพประมงพื้นบ้านที่เขาทำต่อมาจากพ่อแลกกับเงินก้อนโต ซึ่งเรื่องสิทธิในที่อยู่อาศัยและที่ดินทำกิน เป็นสิ่งที่ไม่อาจแยกจากกันได้และเป็นเรื่องที่สำคัญสำหรับคน (ในกรณีซัลมาน คือ การเชื่อในพระเจ้าและศักดิ์ศรีของตัวเค้าเอง) หากปราศจากที่อยู่อาศัย (ไม่ว่าจะเป็นในรูปแบบใด กระต๊อบเล็กๆหรือตึกใหญ่โต) คนย่อมถูกลดทอนศักดิ์ศรีความเป็นคนด้วยเช่นเดียวกัน (เช่น แหลมที่ขายที่ดินแล้วยอมมาเป็นลูกจ้างให้กับโรงแรม)                   ทางที่สอง ซึ่งซัลมานได้เลือกคือ การปฏิเสธการขายที่ดินให้โรงแรม หากซัลมาลเลือกขายที่ดินนี้ ก็ไม่น่าจะแปลกอะไรเพราะเหลือเพียงครอบครัวเขาเท่านั้นที่ยังไม่ยอมขาย การแข็งขืนก็มีแต่จะทำให้เขาและครอบครัวค่อยๆ ถูกแยกออกจากโลกใบใหญ่อย่างชัดเจน จากคนซึ่งเคยยืนยันอย่างเด็ดเดี่ยว คนซึ่งเงินสิบล้านไม่สามารถละลายใจให้อ่อนตามได้ ถึงวันนี้จิตใจที่แข็งแกร่งกลับอ่อนยวบอย่างราบคาบ ซัลมานได้พ่ายแพ้ลงในที่สุด โดยยังมองไม่เห็นว่าใครทำผิดกฎหมายในเรื่องนี้เลย เขาถูกบีบให้ยอมรับความพ่ายแพ้และนำมาซึ่งความสูญเสีย มิใช่เฉพาะที่ดินแต่กำลังสูญเสียความเป็นตัวเอง สูญเสียครอบครัว สูญเสียความเป็นพ่อที่ดีของลูก สูญเสียความเป็นผัวที่ดีของเมีย แต่ข้อสำคัญที่ซัลมานเลือก (ซึ่งสร้างความลำบากให้แก่เขาและครอบครัว) คือ สิทธิของเขาซึ่งเป็นผู้ได้รับผลโดยตรงจากการสร้างโรงแรม เลือกยืนยันในสิทธิในที่ดินทำกินของเขาและครอบครัว โรงแรมอาจสร้างความมั่งคั่งให้กับคนกลุ่มหนึ่ง พร้อมกับการเบียดขับคนออกไปจากพื้นที่ คนท้องถิ่นต้องถูกแย่งชิงที่ดินทำกิน และที่อยู่อาศัย โดยปราศจากความรับผิดชอบใด แต่มันก็ไม่ได้ลดทอนสิทธิของผู้อยู่อาศัย ผู้ที่จะได้รับผลกระทบในทางตรงย่อมมีสิทธิเลือกกำหนดชีวิตของตัวเอง ซึ่งไม่ว่าผลกระทบจะเล็กน้อยหรือยิ่งใหญ่ปานใด หรือผู้แข็งขืนแบบซัลมาลจะมีกี่คน คนผู้อยู่อาศัยก็ควรที่จะมีส่วนร่วมในการตัดสินใจ ไม่ว่าผลจะออกมาในรูปแบบของความพ่ายแพ้แบบซัลมานก็ตาม                                                                                                      #สิทธิชุมชนกับการต่อสู้ของภาคประชาชน