เรือนจำแห่งแรกของประเทศไทยที่พึ่งปิดตัวไป
“เรือนจำกลางจังหวัดนครปฐมแห่งนี้ สร้างขึ้นตั้งแต่ พ.ศ.2441 ปลายรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ด้วยมีพระราชประสงค์ให้ย้ายเมืองนครไชยศรี จาก ต.ท่านา มาที่ ต.พระปฐมเจดีย์ หรือตัวเมืองนครปฐมในปัจจุบัน โดยใช้แรงงานนักโทษจากมณฑลนครไชยศรีในการสร้างเมือง ตัดถนนตัดเข้าสู่ตัวเมืองนครปฐม ขุดคลอง พร้อมทั้งบูรณะองค์พระปฐมเจดีย์ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 เสด็จฯ มาพบระหว่างธุดงค์ จึงมีพระราชดำรัสให้สร้างเรือนจำไว้ที่นี่ แล้วย้ายนักโทษจากมณฑลนครไชยศรีมา ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 6 ก็ได้ใช้แรงงานนักโทษในการก่อตั้งพระราชวังสนามจันทร์ด้วย” เกียรติศักดิ์ เวชวงศ์วาน ผู้บัญชาการเรือนจำกลางจังหวัดนครปฐม ให้ข้อมูล
จากคำบอกเล่าข้างต้นถือได้ว่า สถานที่นี้เป็นส่วนหนึ่งของประวัติศาสตร์ช่วง สร้างบ้านสร้างเมืองของนครปฐรมแต่เรือนจำแห่งนี้ยังมีคุณค่าทางประวัติศาสตร์ในฐานะที่เป็นเรือนจำในระบบแห่งแรกของสยามประเทศด้วย เกียรติศักดิ์ เล่าต่อว่า ก่อนหน้าจะมีเรือนจำ เรามีแต่ตารางไว้คุมขังนักโทษ โดยดัดแปลงสร้างตารางไว้ในอาคารต่างๆ อย่างตารางของมณฑลนครไชยศรีก็อยู่ในตึกหลังจวนผู้ว่าฯ นานๆ ไปก็คับแคบ ไม่สามารถรองรับนักโทษได้หมด จนรัชกาลที่ 5 โปรดให้สร้างเรือนจำที่จังหวัดนครปฐม จึงได้ย้ายนักโทษมาคุมขังในสถานที่แห่งใหม่แทน หลังจากนั้นประมาณ 10 กว่าปี กรมราชทัณฑ์ก็ถือกำเนิดขึ้นใน พ.ศ.2458 โดยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตราพระราชบัญญัติจัดตั้งกรมราชทัณฑ์ขึ้น โดยมีพระยาชัยวิชิตวิศิษฏ์ธรรมธาดา (ขำ ณ ป้อมเพชร์) เป็นอธิบดีกรมราชทัณฑ์คนแรก
ปัจจุบัน เรือนจำกลางนครปฐมย้ายไปอยู่นอกเมืองที่ ต.วังตะกู ซึ่งเป็นไปตามมติคณะรัฐมนตรีปี 2526 ให้ย้ายเรือนจำที่อยู่ในเมืองออกไปนอกเมือง เพื่อความสะดวกในการพัฒนาพฤตินิสัยของนักโทษ และเพื่อประสิทธิภาพในการดูแลรักษาความปลอดภัย รวมถึงเพื่อแก้ปัญหาความแออัดของเรือนจำได้ เกียรติศักดิ์ บอกว่า เรือนจำกลางเดิมสร้างไว้รองรับนักโทษได้เพียง 1,500 คน แต่เนื่องจากเรือนจำแห่งนี้ต้องรองรับนักโทษทุกประเภท ในอดีตนักโทษจากหัวเมืองภาคกลางลงไปถึงหัวเมืองทางใต้จะถูกนำตัวมาคุมขังรวมไว้ที่นี่ เมื่อครั้งยุบเรือนจำตะรุเตาก็นำนักโทษมาไว้เช่นกันในปี 2511 เคยมีนักโทษสูงถึง 3,500 คน จึงต้องย้ายไปสร้างเรือนจำกลางแห่งใหม่บนพื้นที่ 38 ไร่นอกเมืองแทน ปิดฉากเรือนจำอายุ 117 ปี