หมู่พระมหามณเฑียร ศูนย์กลางอำนาจราชสำนักสยาม และจุลจักรวาลในคติสมมติเทวราช 

หมู่พระมหามณเฑียร ศูนย์กลางอำนาจราชสำนักสยาม และจุลจักรวาลในคติสมมติเทวราช 

พระราชมณเฑียรนี้สำคัญอย่างไร .

สร้างขึ้นในปี พ.ศ.2325 ภายหลังการปราบดาภิเษกของ สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก (พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก รัชกาลที่ 1) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้สถาปนาราชธานีใหม่(กรุงเทพมหานครฯ) โดยย้ายจากกรุงธนบุรีมายังฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา ในการนี้ หมู่พระมหามณเฑียรได้ถูกสร้างขึ้นเพื่อใช้เป็นที่ประทับแห่งแรกขณะที่พระบรมมหาราชวัง และราชธานีแห่งใหม่ที่กำลังก่อตัวขึ้น และยังใช้ในการ ออกว่าราชการแผ่นดิน และเป็นมณฑลพิธีในการประกอบพระราชพิธีสำคัญ เมื่อแรก หมู่พระมหามณเฑียรได้สร้างเป็นเพียงที่ประทับชั่วคราว โดยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้สร้างพระที่นั่งยอดปราสาทอีกองค์หนึ่งเพื่อเป็นที่ประทับขึ้นในบริเวณทิศตะวันตกนามว่า “พระที่นั่งอมรินทราภิเษกมหาปราสาท” มีพระราชประสงค์ให้เป็นพระที่นั่งอย่างพระที่นั่งสรรเพชญปราสาท พระราชวังหลวง กรุงศรีอยุธยา นับเป็นความพยายามหนึ่งในการรื้อฟื้นขนบการสร้างปราสาทในพระราชวังหลวงอยุธยามาไว้ในพระบรมมหาราชวังในพระมหานครแห่งใหม่ แต่ภายหลังจากที่พระที่นั่งอมรินทราภิเษกมหาปราสาทสร้างเสร็จสมบูรณ์ได้ไม่นาน ในปี 2332 ก็เกิดเหตุอสุนีบาตต้องยอดหลังคาพระที่นั่งเป็นเพลิงไหม้ทั้งมหาปราสาทหมด แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระที่นั่งบนฐานจึงถูกสร้างขึ้นบนฐานพระที่นั่งเก่า พระราชทานนามว่าพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท สถิตสถาพรมาจนทุกวันนี้ ท้ายที่สุด หมู่พระมหามณเฑียรจึงกลายเป็นที่ประทับเป็นการถาวรของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ ตลอดจนสิ้นรัชกาล  หมู่พระมหามณเฑียร ได้ถือเป็นหมู่พระที่นั่งสำคัญ และกลายเป็นธรรมเนียมที่พระมหากษัตริย์ทุกพระองค์ที่สืบต่อมา จะทรงใช้เป็นมณฑลพระราชพิธีทั้งในการบรมราชาภิเษกและประกอบพระราชพิธีสำคัญอื่นๆ (หมายเหตุ: ในช่วงรัชกาลที่ 1 พระที่นั่งทั้งหมดมีนามเป็น พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน ต่อมาในรัชกาลที่ 3 จึงได้มีการตั้งชื่อพระที่นั่งแตกต่างกันไปคือ พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน พระที่นั่งไพศาลทักษิณ และอมรินทรวินิจฉัยมไหสูรยพิมาน) . .

#ศูนย์กลางอำนาจราชสำนักสยาม . ในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ (รัชกาลที่ 1 – 3 ) หมู่พระมหามณเฑียรถือเป็นศูนย์กลางอำนาจการปกครองของราชอาณาจักร โดยเฉพาะในการประกอบพระราชกรณียกิจเสด็จออกว่าราชการแผ่นดินของพระมหากษัตริย์ร่วมกับขุนนาง ตรากฎหมายต่างๆ และการเสด็จออกรับทูต ฯลฯ โดยหลักจะกระทำขึ้นในท้องพระโรงฝ่ายหน้าในพระราชมณเฑียรแห่งนี้ ในช่วงเวลาต่อมาที่โครงสร้างรัฐสยามมีพัฒนาการที่ซับซ้อนขึ้น เข้าสู่ช่วงแห่งการปฏิรูประบบการบริหารราชการส่วนกลางอย่างประเทศตะวันตก ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว การจัดการอำนาจการบริหารใหม่ ทำให้การบริหารราชการแผ่นดินไม่สามารถทำได้เพียงการออกว่าราชการในท้องพระโรงดังเดิม ถึงแม้ว่าศูนย์กลางอำนาจจะถูกปรับเปลี่ยนไป หมู่พระมหามณเฑียร ก็ยังคงความสำคัญในฐานะสัญลักษณ์ของพระราชอำนาจและความต่อเนื่องของราชสันตติวงศ์แห่งพระบรมราชจักรีวงศ์ 

#จุลจักรวาลในคติสมมติเทวราช ในระบบการปกครองแบบจารีต การแบ่งลำดับช่วงชั้นทางสังคมถือเป็นหัวใจที่สำคัญอย่างหนึ่ง การแสดงออกผ่านอาคารหรือ “ฐานานุศักดิ์ของอาคาร” เป็นสิ่งจำแนกและย้ำเตือนถึงตำแหน่งแห่งที่ สถานภาพในสังคมนั้นๆ ในขณะเดียวกันการนำเสนอผ่านคติสัญลักษณ์ในอาคาร ก็เป็นสิ่งที่แสดงถึงสิทธิธรรมในการปกครองของพระมหากษัตริย์ด้วยเช่นกัน 

#1.ฐานานุศักดิ์ในสถาปัตยกรรม หมู่พระมหามณเฑียร นับเป็นอาคารที่มีฐานานุศักดิ์สูงที่สุด เนื่องจากเป็นที่ประทับของพระมหากษัตริย์ โดยจะแสดงออกผ่าน การใช้เครื่องหลังคา เช่นเครื่องลำยอง การทำหลังคาลดหลั่นหลายชั้น ไปจนถึงการมุงหลังคาด้วยกระเบื้องสี การสร้างเป็นอาคารเครื่องก่อ สิ่งเหล่านี้จะเป็นสิ่งที่ถูกสงวนไว้สำหรับสิ่งก่อสร้างในพระราชวังหลวง นอกจากนี้ในหมู่พระมหามณเฑียรพระที่นั่งแต่ละองค์ก็มีการจัดลำดับฐานานุศักดิ์ของตัวเอง ผ่านระดับพื้นที่ต่างกันออกไปด้วย เช่นใน พระที่นั่งจักรพรรดิพิมานอันเป็นพระที่นั่งองค์ประธานและเป็นวิมานที่บรรทม รวมถึงหอพระ หอพระบรมอัฐิ จะถูกวางในระดับพื้นที่สูงที่สุดในบรรดาพระที่นั่งท้องพระโรงอื่นๆ #2.คติสัญลักษณ์ คติสัญลักษณ์ในสถาบันกษัตริย์ของไทยปรากฎคติอยู่หลากหลายตั้งแต่ สมมุติเทวราช จักรพรรดิราช ธรรมราชา ฯลฯ พระมหากษัตริย์สามารถดำรงตนอยู่ทั้งในฐานะ ธรรมราชาผู้ทรงทศพิศราชธรรมในอุดมคติของพุทธศาสนา เป็นพระโพธิสัตว์ และเป็นสมมุติเทพในอุดมคติพราหมณ์ได้ในเวลาเดียวกัน

แต่กล่าวได้ว่าหมู่พระมหามณเฑียรเป็นตัวอย่างสำคัญที่สะท้อนการเน้นย้ำ คติพระอินทร์อันเป็นอุดมคติที่สำคัญที่สุดในยุคต้นรัตนโกสินทร์ โดยเฉพาะในรัชกาลที่ 1 ที่มีพระราชประสงค์เปรียบพระองค์เหมือนพระอินทร์ที่ได้สิทธิรรมการปกครองโดยวิริยมานะและการบำเพ็ญบุญบารมีที่ไม่ได้ยึดโยงกับชาติกำเนิดดังเช่นคติพระราม พระนารายน์ในสมัยอยุธยา และสัญลักษณ์ที่สื่อถึงนัยดังกล่าวคือ นามในพระที่นั่งทั้งสามองค์ที่มีความเกี่ยวพันโดยตรงกับคติพระอินทร์คือ จักรพรรดิพิมาน ไพศาลทักษิณ และอมรินทรวินิจฉัยมไหสูรยพิมาน . ลวดลวยหน้าบันบนหมู่พระมหามณเฑียรทั้งสามองค์ยังได้ประดับด้วยลายพระอินทร์เหนือบัลลังค์ภายในปราสาท โดยอาจารย์ชาตรี ประกิตนนทการได้ให้ความเห็นว่า ลายหน้าบันทั้งหมดนี้อาจทำขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 3 ซึ่งมีการบูรณะครั้งใหญ่แต่เชื่อได้ว่ายังเป็นการคงเรื่องราวเดิมไว้ นอกจากนี้ยังโปรดเกล้าฯให้ช่างเขียนจิตรกรรมภายในพระที่นั่งไพศาลทักษิณเป็นเรื่องประวัติพระอินทร์สมัยที่ยังเป็นมนุษย์ชื่อ “มฆมาณพ” ภาพสวรรค์ชั้นดาวดึงส์และการจุติเป็นพระอินทร์ล้วนถูกเขียนขึ้นในพระที่นั่งแห่งนี้เพื่อเน้นย้ำสถานะของกษัตริย์ในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ที่เปรียบเสมือนพระอินทร์ นอกจากนี้คติสัญลักษณ์ที่สะท้อนถึงคติอื่นๆ ยังคงปรากฎผ่านพระที่นั่งต่างๆด้วยเช่นกัน เช่น"พระทวารเทวราชมเหศวร" แสดงภาพพระอิศวรปางดุร้ายและถือเป็นพระทวารที่ใช้ในการเสด็จออกสมาคมจากพระที่นั่งไพศาลทักษิณสู่ท้องพระโรงพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย หรือจิตรกรรมเทพเจ้าในคติพราหมณ์ระหว่างหน้าต่างภายในพระที่นั่งไพศาลทักษิณ