ประวัติความเป็นมาและพิธีตานก๋วยสลากของภาคเหนือ

ประเพณีตานก๋วยสลาก เป็นประเพณีดั่งเดิมของชาวล้านนา ที่สืบทอดกันมาตั้งแต่ยุคโบราณกาล โดยจะมีชื่อเรียกแตกต่างกันไปตามแต่ละท้องถิ่น เช่น “กิ๋นก๋วยสลาก” “ตานข้าวสลาก” “กิ๋นข้าวสลาก” หรือ “กิ๋นสลาก” หากเป็นในภาคกลางจะเรียกว่า “สลากภัต“ โดยรายละเอียดปลีกย่อยจะแตกต่างกันไป รวมถึงในภาคเหนือด้วย

“ตานก๋วยสลาก” เป็นประเพณีเนื่องในพุทธศาสนา จัดในช่วงวันเพ็ญขึ้น 15 ค่ำ เดือน 12 เหนือ (ราวเดือนกันยายน) จนถึงวันแรม 14 ค่ำ เดือนเกี๋ยงหรือวันเกี๋ยงดับ (ราวเดือนตุลาคม) ซึ่งเป็นช่วงเวลากลางพรรษา พระสงฆ์จำพรรษาอยู่อย่างพรักพร้อม และเป็นเวลาที่ชาวบ้านมีเวลาพักผ่อนช่วงสั้นๆ หลังจากปักดำเสร็จและรอข้าวเจริญเติบโต ทั้งยังเป็นช่วงที่ผลไม้กำลังสุก จึงถือเป็นโอกาสทำบุญแด่พระสงฆ์และสงเคราะห์คนยากจน

ประเพณีตานก๋วยสลากปรากฏในพระธรรมบทขุททกนิกายว่า “พระพุทธองค์ทรงสรรเสริญพระสาวกอรหันต์ของพระองค์คือ พระโกณฑธานเถระ ซึ่งเป็นผู้มีโชคดีในการจับสลากได้ที่หนึ่งทุกครั้ง แม้พระพุทธเจ้าก็สู้ท่านไม่ได้ พระสาวกทั้งหลายมีความมสงสัยว่า ทำไมท่านจึงโชคดีเช่นนั้น พระพุทธเจ้าตรัสรับบอกแก่ภิกษุสงฆ์ทั้งมวลว่า โกณฑธานปรารถนาว่าถ้าเลือกอะไร แข่งขันอะไร ขอให้ได้ที่หนึ่งเสมอ ดั้งนั้นในชาตินี้โกณฑธานจึงเป็นคนโชคดี”

“สลาก” หมายถึงวัตถุที่ใช้ในการเสี่ยงโชค รวมกับคำว่า “ภัต” หมายถึง อาหาร ข้าว สลากภัต จึงหมายถึง อาหารที่ถวายพระโดยการจับสลากหรือเสี่ยงโชค ส่วนที่ล้านนาเรียกว่า“ตานก๋วยสลาก” ก็เพราะว่าคนล้านนาใช้ “ก๋วย” ที่เป็นภาชนะสานจากไม้ไผ่ คล้ายชะลอมของภาคกลาง ใส่อาหารถวายพระสงฆ์ นั่นเอง

ในอดีตประเพณีตานก๋วยสลากถือเป็นประเพณีใหญ่และสำคัญของเกือบทุกวัดทางล้านนา มักจัดสลับปีกับประเพณีตั้งธรรมหลวง หากปีใดจัดตั้งธรรมหลวงแล้ว ปีนั้นจะไม่จัดตานก๋วยสลาก หรือหากปีใดจัดตานก๋วยสลาก ปีนั้นก็จะไม่จัดตั้งธรรมหลวง ในอดีตการจัดงานตานก๋วยสลาก ต้องให้วัดสำคัญของเมืองจัดก่อน วัดเล็กจึงค่อยจัดขึ้นตามในภายหลัง โดยในเชียงใหม่ต้องให้วัดเชียงมั่นจัดก่อน ลำพูนต้องให้วัดพระธาตุหริภุญไชยจัดก่อน ลำปางให้วัดปงยางคกจัดก่อน แต่ปัจจุบันบางจังหวัดก็จัดไปตามความสะดวกของแต่ละวัด แต่ทางลำพูนยังคงยึดถือคตินี้อยู่