"นางกวัก"วัฒนธรรมความเชื่อเเห่งโชคลาภและความร่ำรวย

คุณเคยเห็นตามร้านค้าบ้างไหมที่มีตุ๊กตา หุ่น ผู้หญิงชุดไทย นั่งพับเพียบเรียบร้อยมือข้างหนึ่งหรือสองข้าง ทำมือกัวกเรียกลูกค้า จากท่าทางที่นั่งนี่เเหล่ะ จึงเป็นที่มาของชื่อ "นางกวัก" เเต่รู้หรือไม่ว่านางกวักนั้นมีชื่อด้วยนะ เเต่นางกวักไม่ได้ชื่อ เเม่มณี เหมือนดั่งโฆษณาของธนาคารไทยพาณิชย์ เเต่นางกวักชื่อ "นางสุภาวดี" เป็นบุคคลที่มีตัวตนอยู่ในพุทธประวัติเมื่อครั้งสมัยพุทธกาล ซึ่งน้อยคนนักจะรู้ชื่อจริงของนางสุภาวดี หรือนางกวัก เเละทำไมนางกวักจึงกลายเป็นตำนานความเชื่อเรื่องเกี่ยวกับโชคลาภ และความร่ำรวยได้อย่างไร

ความร่ำรวยที่ดูเหมือนจะมีพื้นฐานมาจากความอยากได้อยากมี จึงไม่ใช่สิ่งต้องห้ามในพุทธศาสนา ก็ในเมื่อเรื่องเล่าของ "นางกวัก" ที่เกี่ยวกับการเรียกเงินทองในการทำมาค้าขายยังเป็นส่วนหนึ่งของพุทธประวัติ นั่นเพราะอันที่จริงพระพุทธเจ้าเองไม่เคยกล่าวว่า "กำไร" เป็นอวิชชาแต่อย่างใด 

การมีโชคลาภและเพิ่มพูนเงินตราจึงไม่ใช่สิ่งผิดแปลกจากหลักศาสนา หากกระทำโดยสุจริต ดังจะเห็นการบูชาในพุทธศาสนาแบบเถรวาทเองยังกลายเป็นสินค้าหรือเครื่องผลิตโภคทรัพย์ได้ ชี้ให้เห็นว่า ศาสนาพุทธมิได้ปิดกั้นการแสวงหาความร่ำรวยระหว่างที่มุ่งสู่นิพพาน แม้แต่ศีลและพรยังเน้นเรื่องความเป็นอยู่ที่ดีและความ "ร่ำรวย" อันเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตที่อยู่เย็นเป็นสุขของชาวพุทธ

ตำนานพุทธศาสนาจึงมีเรื่องราวของพระสาวกผู้เกี่ยวข้อง หรือมีพุทธคุณเรื่องการส่งเสริมเรื่องการทำมาค้าขายและความร่ำรวย ซึ่งเรื่องเล่าหลัก ๆ ที่แพร่หลายกันมานานในสังคมไทยคือ ตำนานพระอรหันต์นามว่า "พระสีวลี" กับ "นางกวัก" แต่วันนี้เราจะมาพูดถึงความเป็นมาของนางกวักกัน

นางสุภาวดี หรือที่รู้จักภายหลังในนามนางกวัก เป็นธิดารูปงามของครอบครัววรรณะพราหมณ์ครอบครัวหนึ่ง พวกเขามีอาชีพเร่ขายสินค้าตามชนบททางเหนือของอินเดีย ระหว่างขับเกวียนอยู่นั้น นางสุภาวดีผู้เคยฟังเรื่องราวของและทราบกิตติคุณของพุทธสาวกหลายๆ รูป ได้สวดอ้อนวอนขอให้ตนและครอบครัวพบพระอรหันต์นามว่า "พระกัสสะปะ" ระหว่างการเดินทาง และคำสวดอ้อนวอนของนางก็ได้สมดั่งปรารถนา 

นางสุภาวดีและครอบครัวได้พบและสดับฟังเทศนาธรรมจากพระกัสสะปะ จึงถวายตัวเป็นพุทธมามกะแห่งองค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้านับแต่นั้น ที่สำคัญคือ ก่อนจะกล่าวลา พระกัสสะปะยังให้พรแก่นางสุภาวดีบุตรีพราหมณ์ว่า "ขอให้คิดสิ่งใดก็สมปรารถนา การค้าประสบแต่ความเจริญรุ่งเรืองมากไปด้วยทรัพย์ศฤงคาร เงิน ทอง"

ในเวลาต่อมา ครอบครัวนางสุภาวดีก็ยังได้พบ พระสีวลี พระอรหันต์ผู้โดดเด่นเรื่องการดลบันดาลโชคลาภโดยตรง ดังปรากฏในพุทธประวัติว่า ท่านเป็นพระสาวกรุ่นแรกของพระพุทธเจ้า และเคยอยู่ในครรภ์มารดานานถึง 7 ปี 7 เดือน 7 วัน ก่อนกาลกำเนิด ซึ่งเลข 7 ถือเป็น "เลขมหามงคล" ในพระพุทธศาสนา

พระสีวลีเองได้ประทานพรให้ครอบครัวนางสุภาวดีเช่นเดียวกับพระกัสสะปะ ทำให้อานุภาพเรื่องการทำมาค้าขายของครอบครัวนางสุาวดีพิ่มทวีคูณยิ่งขึ้นไปอีก ครอบครัวของนางสุภาวดีจึงประสบพบเจอแต่ความรุ่งเรืองด้านการค้าจนมีทรัพย์สมบัติมากมายมหาศาล

จึงเชื่อได้ว่าครอบครัวนี้มั่งคั่งด้วยพรอันประเสริฐของพระอรหันต์ทั้ง 2 รูป โดยมีจุดเริ่มต้นคือ นางสุภาวดี ผู้อธิษฐานจิตถึงพระอรหันต์ จึงเกิดเป็นรูปเคารพของนางสุภาวดี ในท่านางกวัก เป็นรูปผู้หญิงส่งยิ้ม ดวงตาดำขลับ หน้าตาละม้ายคล้ายสตรีชาวอินเดีย ในท่านั่งคุกเข่าแบบเทพธิดา พร้อมยกมือขวาทำท่ากวักมือเรียกผู้คน

นอกจากเรื่องที่กล่าวมาข้างต้นที่เกี่ยวข้องกับนางกวักในคติความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับพุทธศาสนาเเล้ว ยังมีตำนานเรื่องเล่านิทานพื้นบ้านของชาวลพบุรีอีกด้วยเช่นกันที่เกี่ยวข้องกับนางกวักดังนี้

ว่ากันว่านางกวักปรากฏอยู่ในนิทานพื้นบ้านลพบุรีที่รับอิทธิพลจากรามเกียรติ์ฉบับพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชโดยมีเนื้อเรื่องว่าพระรามได้ต่อสู้กับท้าวกกขนาก รามเกียรติ์ฉบับพระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ 1 เรียกท้าวอุณาราช เจ้าเมืองสิงขรผู้มีใจอยุติธรรม ด้วยการแผลงศรพรหมมาสตร์ตรึงท้าวกกขนากไว้บนเขาวงพระจันทร์ และสาปว่าท้าวกกขนากจะออกไปได้ก็ต่อเมื่อถึงยุคพระศรีอาริย์ หรือลูกศรที่ตรึงท้าวกกขนากถูกรดด้วยน้ำส้มสายชูเท่านั้น

 หลังจากเหตุการณ์นั้นนางนงประจันทร์ธิดาท้าวกกขนากจึงเพียรทอผ้าไตรจีวรจากใยบัวเตรียมถวายพระศรีอาริย์ในอนาคต มิหนำซ้ำวันดีคืนดีนางนงประจันทร์จะแปลงกายเป็นหญิงสาวมาซื้อน้ำส้มสายชูหวังใจจะนำน้ำส้มสายชูนั้นไปราดรดศรพรหมมาสตร์

ชาวบ้านที่ทราบดังนั้นก็โกรธและรังเกียจนางนงประจันทร์ด้วยเกรงว่าหากท้าวกกขนากหลุดพ้นออกมาก็จะทำร้ายผู้คนอีก ด้วยเหตุนี้ปู่เจ้าเขาเขียวซึ่งเป็นสหายสนิทของท้าวกกขนากก็เกิดมีใจสงสารนางนงประจันทร์ จึงส่งนางกวักซึ่งเป็นธิดาไปอยู่เป็นเพื่อนนางนงประจันทร์ หลังจากนั้นเป็นต้นมา จากเดิมที่เคยมีผู้คนรังเกียจนางนงประจันทร์ ก็กลับมีแต่คนรักใคร่ นำลาภนำผลมาให้ นางนงประจันทร์จึงยกย่องนางกวักว่าเป็นหญิงผู้นำความสมบูรณ์ในโภคทรัพย์

นางกวักตามคติไทยมีลักษณะเป็นรูปหญิงสวมเครื่องแต่งกายและเครื่องประดับอย่างธรรมเนียมไทยคือไว้ผมปีกหรือดอกกระทุ่ม ห่มผ้าแถบ นุ่งโจงกระเบน นั่งพับเพียบ มือซ้ายวางลงแตะข้างลำตัวหรือวางบนตัก หรืออาจถือถุงเงินที่มีการจดจารคาถาหัวใจสีวลี พระสงฆ์ผู้เป็นเลิศด้านโชคลาภ ส่วนมือขวายกขึ้นระดับไหล่ทำท่ากวักมือหรือเรียกเข้ามาหา ซึ่งมือขวาที่ยกนั้นหากอยู่สูงกว่าปากมีความหมายว่า "กินไม่หมด" ถ้าหากต่ำกว่าปากจะมีความหมายว่า "กินไม่พอ"

 ในอดีตมักทำนางกวักให้มีขนาดเล็กสำหรับซุกตามแผง จะได้ไม่เกะกะหน้าร้าน แต่ปัจจุบันได้มีการพัฒนาให้นางกวักมีทรวดทรงหรือท่าทางที่ต่างไปจากเดิม เช่น แต่งกายสวยงามอย่างนางละคร, มีรูปพรรณอวบอ้วน, ยกมือกวักทั้งสองข้าง หรือการเพิ่มมือกวักให้มีจำนวนมากขึ้น บ้างก็เสริมแต่งให้มีเครื่องแต่งกายที่หลากหลาย เช่น สวมแว่นกันแดดหรือถือกระเป๋ามียี่ห้อ นอกจากรูปปั้นแล้ว ในอดีตก็ทำรูปนางกวักไว้ที่ไม้ควักปูนในเชี่ยนหมากบ้าง แกะด้วยงาเลี่ยมแขวนกับสายสร้อยบ้าง

อย่างไรก็ตามภาพลักษณ์ดังกล่าวกลายเป็นสัญลักษณ์หรือ "สิ่งศักดิ์สิทธิ์" สำคัญประจำกิจการร้านรวงต่าง ๆ ของพ่อค้าแม่ขาย เพื่อใช้เป็นเครื่องรางของขลังส่งเสริมด้านการค้าขาย เราจึงมักเห็น "นางกวัก"อยู่บนหิ้งบูชาบนผนังร้านค้าและร้านอาหารทั่วไป นอกจากนี้นางกวักยังอยู่ในการประกอบสร้างความหมายในวัฒนธรรมร่วมสมัยอย่างเเม่มณีอีกด้วยเพราะในปี พ.ศ. 2560 ธนาคารไทยพาณิชย์ได้รณรงค์โฆษณาเอสซีบีอีซีเพย์ แม่มณีมันนี่โซลูชันบริการคิวอาร์โค้ดชำระแทนเงินสด โดยมีตัวละคร "แม่มณี" หรือนางกวักสีสันสดใสเป็นตัวนำโชค เพราะถือว่าเป็นสิ่งมงคลเรียกลูกค้า และผู้คนสามารถจดจำได้ง่าย