“พ่อมดหมอผี” ปรากฎการณ์ทางความเชื่อในบริบทสังคมและวัฒนธรรม

              จากกระแสข่าวที่ผ่านเกี่ยวข้องกับหมอผี ผู้สื่อวิญญาณต่างๆที่เกิดขึ้น ณ ขณะนี้ ทำให้ผู้เขียนมีสนใจเเละเคยอ่านหนังสือเรื่อง "ทรงเจ้าเข้าผี: วาทกรรมของลัทธิพิธี และวิกฤติการณ์ของความทันสมัยในสังคมไทย" จึงสืบค้นหาข้อมูลเกี่ยวกับหมอผีคืออะไร ซึ่งจะเห็นคำสองคำนี้มาอยู่รวมกันคือ พ่อมดหมอผี แล้วพ่อมดหมอผี ทำหน้าที่อะไรในบริบทวัฒนธรรม และในปัจจุบันนี้ พ่อมดหมอผี ยังธำรงบทบาทหน้าที่นี้อยู่หรือไม่ อย่างไร ผู้เขียนขอเล่าและอธิบายพอสังเขป

“พ่อมดหมอผี” หมายถึงใครในบริบทวัฒนธรรม?

              ดร.นฤพนธ์ ด้วงวิเศษ เคยให้คำจำกัดความ “พ่อมดหรือหมอผี” ในศัพท์เชิงมานุษยวิทยา ปี2558 ว่า “พ่อมดหมอผี” คือบุคคลที่มีความรู้เกี่ยวกับเวทมนต์คาถาและสามารถใช้เวทมนต์คาถาเพื่อทำให้เกิดผลบางอย่างในโลกทางวัตถุ

              พ่อมดหมอผีมักจะเกี่ยวข้องกับการทำให้เกิดอันตราย หรือเป็นเรื่องที่มุ่งร้าย และยังเชื่อว่าพ่อมดหมอผีทำหน้าที่เกี่ยวกับการสมสู่ทางเพศ การกินเนื้อมนุษย์ กินทารก และซากศพ ทำให้พืชผลทางการเกษตร เสียหาย สัตว์เลี้ยงล้มตาย ทำให้คนในครอบครัว ญาติมิตร และชุมชนได้รับบาดเจ็บและถึงแก่ความตาย นอกจากนั้นพ่อมดหมอผียังแปลงโฉมตัวเองเป็นสัตว์ต่าง ๆ ได้

              พ่อมดหมอผีมักจะมีฐานะทางสังคมที่ต่ำ ยากจนและขาดอำนาจทางการเมือง คนเหล่านี้มักทำหน้าที่ตอบสนองความต้องการส่วนตัวของบุคคล แต่บางทีอาจทำหน้าที่คล้ายลูกค้า ในสังคมส่วนใหญ่ พ่อมดหมอผีอาจเป็นได้ทั้งชายและหญิง และมีความรู้เชี่ยวชาญเฉพาะ แต่พวกเขาก็มิได้มีชีวิตอยู่เพียงสิ่งนี้เท่านั้น บุคคลที่อยู่ในสถานะเป็นหมอผีหรือพ่อมดจะต้องผ่านการตีตราทางสังคม และมักจะถูกฆ่าเนื่องจากทำให้สังคมได้รับอันตรายการเวทมนต์คาถา ดั่งปรากฏการณ์การล่าพ่อมดแม่มดที่เคยเกิดขึ้น

              พ่อมดหมอผีบางคนอาจได้รับความเชี่ยวชาญนี้มาจากญาติพี่น้อง แต่โดยทั่วไปคนเหล่านี้จะมีพลังอำนาจได้โดยการแปลงร่างเป็นสัตว์หรือเหาะเหินเดินอากาศ คล้าย ๆ กับพวกหมอรักษาโรค

              "พ่อมดหมอผี" มักจะมีอำนาจเหนือวิญญาณ และอำนาจส่วนตัวอื่น ๆ ผลกระทบของอำนาจของพ่อมดหมอผีมักจะมาจากการกระทำโดยเจตนา เช่น คาถา อาคม คำสาปแช่ง มนต์สะกด ปลุกเสกวัตถุ สะกดวิญญาณ เป็นต้น ผลกระทบยังอาจมาจากแรงอิฉาริษยา และความโกรธเคือง ผลกระทบนี้เป็นด้านที่แตกต่างกันระหว่างหมอผีกับพ่อมด

ความแตกต่างระหว่างพ่อมดกับหมอผี คืออะไร?

              ดร.นฤพนธ์ ด้วงวิเศษ ได้อธิบายถึงความแตกต่างระหว่างพ่อมดและหมอผี จากการศึกษาของ อีวานส์ พริชชาร์ด กล่าวคือ “อำนาจของหมอผีเป็นการกระทำที่ตั้งใจ” ส่วน “พ่อมดเป็นเรื่องของจิตที่ไม่รู้ตัว” ผู้ที่มีพฤติกรรมแบบพ่อมดพบได้ในสังคมที่มีการจัดระเบียบทางการเมืองเข้มข้น ในขณะที่หมอผีจะไม่ค่อยปรากฏเท่าใดนัก ตัวอย่างในสังคมชนเผ่าอะเซนเดในแอฟริกา พบว่าการกระทำของพ่อมดสัมพันธ์กับเหตุการณ์ที่ไม่ดีและเป็นลางร้าย

              คลักโคน(1944) อธิบายว่าในชนพื้นเมืองเผ่านาวาโฮของอเมริกา เชื่อว่าเวทมนต์คาถาเกี่ยวข้องกับการแสดงความก้าวร้าว ความรู้สึกผิด ความโชคร้าย และความปรารถนา พฤติกรรมต้องห้ามต่าง ๆ จะถูกอธิบายด้วยเวทมนต์ เช่น การร่วมประเวณีระหว่างคนในครอบครัว ชาวนาวาโฮเชื่อว่าพ่อมนจะรับเคราะห์แทนคนอื่น และคนที่ถูกกล่าวหาว่าเป็นพ่อมดก็จะสะท้อนวิธีการแก้ปัญหาทางอารมณ์ของชาวนาวาโฮ

              จากการศึกษาข้ามวัฒนธรรมพบว่าการเป็นพ่อมดหมอผีมีต้นกำเนิดมาจากการเป็นหมอรักษาโรคในชุมชนขนาดเล็ก ซึ่งถูกตามรังขวานจากอำนาจการเมืองและสังคม การมีอยู่ของหมอผี พ่อมดและหมอรักษาโรคอาจดูได้จากลักษณะบางประการ เช่น การทำเรื่องที่ชั่วร้าย การใช้เวทมนต์เพื่อการฆ่า การท่องราตรี การแปลงร่างเป็นสัตว์ การกินร่างกายและวิญญาณของเหยื่อ และการเหาะเหินเดินอากาศ เป็นต้น

              เคปเฟอร์เรอร์ (2003) อธิบายว่าความเชื่อเกี่ยวกับพ่อมดหมอผีและเวทมนต์ในโลกปัจจุบันสะท้อนให้เห็นช่องว่างทางสังคมซึ่งคนที่ประสบโชคร้ายและไม่มีโอกาสทางสังคมจะหันมาแสดงตัวตนผ่านความเชื่อเหล่านี้

              จากที่กล่าวมาข้างต้นทำให้เห็นถึงความหมาย ความแตกต่าง และบทบาทหน้าที่ของพ่อมดหมอผีในบริบทสังคมวัฒนธรรมแล้ว ความเชื่อและความศรัทธาในบทบาทหน้าที่ที่ปรากฏในสังคมในวัฒนธรรมเป็นอย่างไร

ความเชื่อใน"พ่อมดหมอผี"ปรากฏการณ์ในบริบทสังคมวัฒนธรรมเป็นอย่างไร

              ในเรื่องนี้ผู้เขียนอาจจะกล่าวโดยภาพรวมของ “พ่อมดหมอผี” ที่ปรากฏในบริบทสังคมและวัฒนธรรมทั่วโลก ซึ่งไม่ได้ลงรายละเอียดในส่วนของประเทศไทย

              “พ่อมดหมอผี”ที่ปรากฏในบริบทสังคมและวัฒนธรรมทั่วโลกนั้น ถึงแม้จะมีรูปแบบและพิธีกรรมที่แตกต่างกันไปตามแต่ละพื้นที่ แต่โดยรวมแล้วมีแกนความเชื่อที่คล้ายคลึงกัน นั่นคือ “การเชื่อว่ามีอำนาจเหนือธรรมชาติหรือวิญญาณที่ส่งผลกระทบต่อชีวิตของผู้คน” และ “พ่อมดหมอผี” จะเป็นผู้ที่มีความสามารถในการติดต่อสื่อสาร ควบคุม หรือแก้ไขปัญหาที่เกิดจากสิ่งเหล่านั้นได้

​ตัวอย่างความเชื่อเรื่องหมอผีในวัฒนธรรมต่างๆ ทั่วโลก

​            พ่อมด​หมอผีในแอฟริกา ความเชื่อเรื่องหมอผีในแอฟริกามีความหลากหลายมาก โดยเฉพาะลัทธิวูดู (Voodoo) เป็นลัทธิที่รู้จักกันอย่างแพร่หลายทั่วโลก ดั่งจะเห็นได้จากภาพยนตร์ที่เกี่ยวข้องเรื่องราวเหนือธรรมชาติ ได้กล่าวถึงลัทธินี้ค่อนข้างบ่อย อาทิเช่น “Voodoo” เป็น ภาพยนตร์แนวสยองขวัญเหนือธรรมชาติ อเมริกันปี 1995 กำกับโดย Rene Eram

              วูดู ถือเป็นลัทธิที่มีความเกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตของชาวแอฟริกาตะวันตกเป็นอย่างมาก โดยเฉพาะในเบนินและเฮติ พ่อมดหมอผีในลัทธินี้ไม่ใช่แค่ผู้ที่ใช้เวทมนตร์หรือสาปแช่ง แต่ยังเป็นผู้เยียวยารักษาโรคภัยไข้เจ็บทางกายและทางใจด้วยสมุนไพรและพิธีกรรม รวมถึงเป็นผู้นำทางจิตวิญญาณของชุมชนด้วย

              พ่อมด​หมอผีในชนเผ่าพื้นเมือง ในหลายวัฒนธรรมของชนเผ่าพื้นเมืองทั่วโลก เช่น ชนเผ่าม้งในเอเชีย หรือชนเผ่าพื้นเมืองในทวีปอเมริกา พ่อมดหมอผี (Shaman) คือ ผู้ที่สามารถเดินทางไปมาระหว่างโลกมนุษย์และโลกวิญญาณเพื่อรักษาอาการเจ็บป่วยที่เกิดจากการสูญเสียขวัญหรือถูกวิญญาณร้ายเข้าสิง รวมถึงทำนายทายทักและนำทางพิธีกรรมสำคัญของชุมชน

              ในศาสนาคริสต์นิกายโรมันคาทอลิก มีความเชื่อเรื่องการถูกปีศาจเข้าสิง และมีพิธีไล่ผีเพื่อขับไล่วิญญาณชั่วร้ายออกจากร่างของผู้ถูกสิง บาทหลวงที่ทำพิธีนี้จะได้รับการแต่งตั้งและฝึกฝนเป็นพิเศษ โดยอิงตามกฎหมายของพระศาสนจักร พิธีกรรมนี้เป็นที่รู้จักจากภาพยนตร์หลายเรื่อง แต่ในความเป็นจริงแล้วเป็นเรื่องที่เกิดขึ้นไม่บ่อยนัก ดั่งปรากฏในภาพยนตร์ชื่อดังอย่าง The Exorcist เป็นภาพยนตร์แนวสยองขวัญเหนือธรรมชาติ ที่ออกฉายในปี ค.ศ. 1973 กำกับโดย วิลเลียม เฟรดกิน

​                พ่อมด​หมอผีในเกาหลี พิธีกรรมหมอผีหรือ มูดัง (Mudang) ในเกาหลีใต้ได้รับการยกย่องให้เป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ โดยหมอผีทำหน้าที่เป็นสื่อกลางระหว่างโลกมนุษย์กับโลกวิญญาณเพื่อทำพิธีบวงสรวงเทพเจ้า บรรพบุรุษ หรือขับไล่สิ่งชั่วร้าย และทำนายอนาคต

              พ่อมด​หมอผีในประเทศไทยและเพื่อนบ้าน ความเชื่อเรื่องหมอผีในไทยและภูมิภาคใกล้เคียงมีความหลากหลายสูง เช่น หมอธรรม ในภาคเหนือและอีสานที่ทำนายและรักษาอาการเจ็บป่วยที่เชื่อว่าเกิดจากสิ่งเหนือธรรมชาติ หรือ หมอผีฟ้าและ โจมมะมวด ผีมดผีเม็ง ที่ใช้พิธีกรรมฟ้อนรำเพื่อรักษาโรคภัยไข้เจ็บ

              พ่อมดหมอผีใน​วัฒนธรรมละตินอเมริกา หากพูดถึง “​วันแห่งความตาย” (Día de los Muertos) แม้จะไม่ใช่พิธีกรรมของพ่อมดหมอผีโดยตรง แต่เทศกาลนี้ในเม็กซิโกและหลายประเทศในละตินอเมริกา สะท้อนถึงความเชื่อเรื่องการติดต่อสื่อสารกับวิญญาณของผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว โดยเชื่อว่าในช่วงเทศกาลนี้ วิญญาณของคนตาeจะกลับมาเยี่ยมครอบครัวและญาติมิตร ซึ่งได้รับอิทธิพลจากพิธีกรรมดั่งเดิมจากชนเผ่ามายาในประเทศเม๊กซิโก

              นอกจากที่กล่าวมานี้ พ่อมด​หมอผีในวัฒนธรรมพื้นเมือง เช่นเดียวกับในแอฟริกา หมอผีในชนเผ่าพื้นเมืองแถบเทือกเขาแอนดีสยังคงมีบทบาทสำคัญในการทำนายอนาคต รักษาโรค และประกอบพิธีกรรมเพื่อขอพรจากเทพเจ้าเช่นกัน

              จะเห็นได้ว่า “พ่อมดหมอผี” ในปรากฎการณ์ในบริบทสังคมวัฒนธรรมนั้น ทำหน้าที่ในการสื่อสารทางจิตวิญญาณระหว่างโลกมนุษย์กับโลกวิญญาณ และการขอพรกับเทพเจ้า ,การทำหน้าที่เป็นหมอพื้นบ้าน การทำหน้าที่เป็นนำการประกอบพิธีกรรมขับไล่สิ่งชั่วร้าย การเสี่ยงทายพยากรณ์เรื่องราวต่างๆ อาจกล่าวได้ว่า “พ่อมดหมอผี” ยังคงทำหน้าที่เป็นผู้นำทางจิตวิญญาณ ความเชื่อในบริบทสังคมวัฒนธรรมที่ปรากฎให้เห็นอยู่ในสังคมวัฒนธรรม ณ ปัจจุบัน ท่านผู้อ่านมีความคิดเห็นอย่างไร

อ้างอิง หนังสือทรงเจ้าเข้าผี: วาทกรรมของลัทธิพิธี และวิกฤติการณ์ของความทันสมัยในสังคมไทย พ.ศ.2538

************