พญานาคที่เป็นหนึ่งในท้าวโลกบาลทั้ง ๔ ที่ปกครองสวรรค์ชั้นจาตุมหาราชิกา

พญานาคที่เป็นหนึ่งในท้าวโลกบาลทั้ง ๔ ที่ปกครองสวรรค์ชั้นจาตุมหาราชิกา

พญางู หรือที่เราเรียกว่า พญานาค เป็นเจ้าแห่งสัตว์เลื้อยคลานทั้งหมด แม้พญานาคจะเป็นสัตว์เดรัจฉาน แต่ก็เป็นผู้มีฤทธานุภาพมากทีเดียว จัดอยู่ในภูมิของจาตุมหาราชิกา นาคแบ่งออกเป็น ๔ ตระกูลใหญ่ๆ คือตระกูลวิรูปักษ์ เป็นตระกูลนาคที่ใหญ่ที่สุด ต่อมาคือตระกูลเอราปถะ ตระกูลฉัพยาปุตตะ และกัณหาโคตมะ นอกจากนั้นยังแบ่งเป็นตระกูลย่อยๆ อีกถึง ๑,๐๒๔ ชนิด คือ พวกสัตว์เลื้อยคลานประเภทงู ทั้งที่เป็นงูเห่า งูจงอาง งูเหลือม และงูทุกชนิด เป็นลูกเป็นหลานของพญานาคทั้งนั้น

พญานาคแบ่งออกเป็น 4 ตระกูลด้วยกัน

1.ตระกูลวิรูปักษ์ ตระกูลวิรูปักษ์ นาคที่มีผิวกายเป็นสีทอง เป็นนาคชั้นสูงสุด ถือกำเนิดแบบโอปปาติกะ คือ การเกิดขึ้นเอง แล้วโตเลย มากด้วยอิทธิฤทธิ์และบุญบารมี มักถูกจัดอยู่ในชั้นเทพ พำนักอาศัยอยู่ในทิพย์วิมาน ที่คอยปกครองพญานาคทั้งหมด ต้นตระกูลคือ "ท้าววิรูปักษ์" ซึ่งเป็นหนึ่งในสี่มหาราชที่ปกครองสวรรค์ชั้นจาตุมหาราชิกา ด้านทิศตะวันตก พญานาคในตระกูลนี้ที่รู้จักกันดี อาทิ พญาสุวรรณนาคราช พญามุจลินท์นาคราช

2.ตระกูลเอราปถะ

ตระกูลที่นาคมีผิวกายเป็นสีเขียว พญานาคชั้นสูง ถือกำเนิดแบบโอปปาติกะ หรือแบบอัณฑะชะ คือ กำเนิดจากฟองไข่ มีขนาดใหญ่โตใกล้เคียงกับพญานาคตระกูลสีทอง อาศัยอยู่เมืองบาดาลไม่ลึกมาก เป็นตระกูลที่พบได้มากที่สุดและใกล้ชิดมนุษย์มากที่สุด ชอบขึ้นมาเที่ยวบนโลกมนุษย์ จนเกิดเป็นตำนานรักมากมายกับเหล่ามนุษย์ และหากบำเพ็ญเพียรบารมีจนแกร่งกล้า ก็จะสามารถแผ่เศียรได้ถึง 9 เศียรได้ ก็สามารถขึ้นเป็นพญานาคชั้นปกครองได้เช่นกัน พญานาคในตระกูลนี้ที่รู้จักกันดี คือ พญาศรีสุทโธนาคราชแห่งวังนาคินทร์คำชะโนด

3.ตระกูลฉัพพยาปุตตะ

ตระกูลนาคที่มีผิวกาย หรือเกล็ดเป็นสีรุ้ง ส่วนใหญ่ถือกำเนิดแบบชลาพุช คือกำเนิดจากครรภ์ อาศัยอยู่ในบาดาลหรือป่าลึก มีอิทธิฤทธิ์มาก แต่พบได้ยาก เพราะมักอาศัยอยู่ในที่ลึกลับ

4.ตระกูลกัณหาโคตะมะ

ตระกูลนาคที่มีผิวกาย หรือเกล็ดเป็นสีดำนิล ถือกำเนิดแบบสังเสทชะ คือ เกิดจากเหงื่อไคล และสิ่งหมักหมมต่างๆ หรือ แบบอัณฑชะคือเกิดจากไข่ มักมีร่างกายกำยำบึกบึน มักจะมีหน้าที่เฝ้าสมบัติของเมืองบาดาล และแม้จะเกิดในตระกูลที่ต่ำกว่าตระกูลอื่น แต่หากหมั่นบำเพ็ญเพียรจนมากญาณบารมี ก็สามารถเป็นพญานาคชั้นปกครองได้เช่นกัน พญานาคในตระกูลนี้ที่รู้จักกันดี คือ องค์ดำแสนสิริจันทรานาคราช กษัตริย์นาคราชยอดนักรบแห่งเมืองบาดาล

โดยเฉพาะพญานาคตระกูลวิรูปักษ์

มีท้าววิรูปักษ์เป็นหัวหน้า ซึ่งเป็นหนึ่งในท้าวโลกบาลทั้ง ๔ ที่ปกครองสวรรค์ชั้นจาตุมหาราชิกาอีกด้วย นาคพิภพทั้งหมดจะอยู่ในความดูแลของท่าน พญานาคนี่มีฤทธิ์มาก สามารถเนรมิตกายเป็นเทวดาได้ เหาะขึ้นไปเฝ้าพระอินทร์บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ก็ได้ เนรมิตกายเป็นมนุษย์เดินทางท่องเที่ยวไปในมนุษย์โลกเหมือนพวกเราก็ได้ แม้ว่าพญานาคจะมีฤทธิ์มีเดชสามารถแปลงร่างได้ แต่ในขณะปฏิสนธิและเวลาลอกคราบ หรือในขณะกำลังเสพเมถุนกับนางนาค ในขณะที่นอนหลับ จะขาดสติ และในเวลาตายจะต้องกลายร่างเป็นนาคเหมือนเดิม