ช่างเขียน คือ บุคคลที่มีฝีมือ และ ความสามารถกระทำการช่าง ในทางวาดเขียน และ ระบายสี ให้เกิดเป็นลวดลาย หรือ รูปภาพต่างๆ ได้อย่างงดงาม เป็นที่พิศวง และ เป็นสิ่งน่าพึงตาพอใจแก่ผู้ได้พบเห็น

รูปภาพ สมุดข่อยที่วัดหัวกระบือ กรุงเทพมหานคร ^๑

ช่างเขียนแต่โบราณ หรือ แต่ละพื้นถิ่นสยามประเทศ ได้มีคำเรียกต่างกันออกไป อาทิ ช่างแต้ม ช่างเขียนสี น้ำกาว ช่างเขียนลายรดน้ำ เป็นต้น

ในบรรดาช่างประเภทต่างๆ ในหมวดช่างสิบหมู่ด้วยกัน ช่างเขียน จัดว่าเป็นช่างที่มีความสำคัญยิ่งกว่าช่าง หมู่ใดๆ ทั้งนี้ เนื่องจากการวาดเขียน และ การเขียนระบายสี เป็นที่ยอมรับนับถือว่า เป็นสื่อที่มีศักยภาพยิ่ง สำหรับ ถ่ายทอดความคิดสร้างสรรค์ออกมา ให้ปรากฏในลักษณะรูปธรรมที่ชัดเจน สามารถใช้เป็นต้นแบบ นำไปสร้างสิ่งต่างๆ ได้ต้องตามความประสงค์ หรือ เป็นต้นแบบที่มีความสำเร็จ และ มีคุณค่าเฉพาะในตัวชิ้นงานนั้นโดยตรง ดังมีหลักฐาน เป็นที่ปรากฏ โดยสำนวนภาษาในหมู่ช่างไทยแต่ก่อนพูดติดปากต่อๆ กันมาว่า

“ช่างกลึงพึ่งช่างชัก ช่างสลักแบบอย่างพึ่งช่างเขียน ช่างติ และช่างเตียน ดันตะบึงไม่พึ่งใคร”

อนึ่ง ช่างเขียน หรือ สาระสำคัญของวิชาช่างเขียน ยังได้รับความนับถือว่า เป็นหลักใหญ่ที่มีความสำคัญ กว่าวิชาการช่างศิลปะแบบไทยประเพณีทั้งหลาย ดังจะเห็นได้ว่า ในโอกาสที่ประกอบการพิธีไหว้ครูช่างประจำปี และ มีการรับผู้เข้ามามอบตัว เป็นศิษย์ใหม่ในสำนักช่างนั้นๆ บุคคลผู้เป็นครูช่าง หัวหน้าสำนักช่าง หรือ เจ้าพิธีไหว้ครูจะทำ การ “ครอบ” หรือ “ประสิทธิประสาธน์” ให้ผู้ที่เข้าเป็นศิษย์ใหม่ ให้เป็นผู้ได้รับวิชา และ การฝึกหัดเป็นช่างต่อไป ได้ทำการ “ครอบ” แก่ศิษย์ใหม่ เป็นปฐมก็คือวิชาช่างเขียน โดยผู้ครอบ จับมือศิษย์ใหม่ให้เขียนลายหรือ รูปภาพตามรอยเส้นลายมือของครูเป็นประเดิม

งานของช่างเขียน ซึ่งเป็นงานที่มีความสำคัญยิ่ง ในงานช่างสิบหมู่นั้น มีงานด้านการเขียนวาด เขียนระบายสี และ เขียนน้ำยาชนิดต่างๆ อยู่หลายอย่างหลายชนิด ที่นำมาลำดับสาระ และ อธิบายให้ทราบได้ ดังต่อไปนี้

งานเขียนระบายสีน้ำกาว

งานเขียนระบายสีน้ำกาว คือ งานเขียนระบายรูปภาพต่างๆ ด้วยสีฝุ่นสีต่างๆ ผสมกับน้ำกาว หรือ ยางไม้บาง ชนิด เพื่อให้สีจับติดพื้นที่ใช้รองรับสีนั้น อยู่ทนได้นาน ช่างเขียนรูปภาพแบบไทยประเพณี แต่กาลก่อนจึงเรียกว่า งานเขียนระบายสีน้ำกาว และ เรียกรูปภาพ หรือ ลวดลาย ซึ่งเขียนด้วยวิธีการเช่นนี้ว่า ภาพหรือลายสีน้ำกาว

อนึ่ง งานเขียนรูปภาพตามวิธีที่อ้างมานี้ ในชั้นหลังได้มีผู้เรียกว่า ภาพเขียนสีฝุ่น ก็มี ทั้งนี้เนื่องมาแต่ “สี” ต่างๆ ที่ช่างเขียนภาพแบบไทยประเพณี ใช้เขียนระบายรูปภาพนั้น ลักษณะเป็นผง หรือเป็นฝุ่น ก่อนที่จะนำมาผสมกับน้ำกาว หรือยางไม้บางชนิด ให้มีคุณสมบัติพร้อมใช้ เขียนระบายรูปภาพสีต่างๆ เหล่านี้ได้จากวัสดุที่เป็นสีต่างชนิดต่าง ประเภท คือ

• สีประเภทที่ได้จากดิน ได้แก่ สีดินขาว สีดินเหลือง สีดินแดง
• สีประเภทที่ได้จากพืช ได้แก่ สีเหลืองจากยางของต้นรง สีครามได้จากต้นคราม สีแดงชาดได้จากต้นชาด หรคุณ สีแดงจากเมล็ดในลูกคำเงาะ
• สีประเภทที่ได้จากสัตว์ ได้แก่ สีดำจากถ่านงาช้าง
• สีประเภทที่ได้จากสารประกอบ ได้แก่ สีขาวฝุ่นได้จากสารประกอบสังกะสี สีเขียวได้จากสารประกอบทองแดง สีแดงแสด ได้จากสารประกอบตะกั่ว

สีแต่ละประเภท ตามกล่าวนี้ ได้รับการเตรียม ด้วยการป่นให้เป็นฝุ่น มีคุณลักษณะเป็นสี แต่ไม่มีคุณสมบัติใน การจับติดพื้นที่จะใช้รองรับการเขียนระบาย ดังนี้ สีแต่ละสีจึงต้องการสิ่งช่วยประสานสี ให้จับติดพื้นที่ต้องการเขียนระบายนั้น สิ่งที่ว่านี้คือ กาว และ ยางไม้อย่างใดอย่างหนึ่ง ช่างเขียนรูปภาพแบบไทยประเพณีแต่สมัยโบราณนิยม ใช้ยางไม้ที่เก็บจากต้นมะขวิด นำมาละลายในน้ำร้อน ให้เป็นน้ำยางเหลว และ ใสใช้ผสมสีฝุ่นสำหรับเขียนระบายรูปภาพ และลวดลาย สมัยหลังช่างเขียน เปลี่ยนไปนิยมใช้กาวชนิดหนึ่ง เรียกว่า “กาวกระถิน” แทน เนื่องจากสามารถหาซื้อได้ง่ายกว่า กาวหรือยางไม้ ซึ่งช่างเขียนได้ใช้ผสมกับสีฝุ่น เพื่อใช้ระบายรูปภาพ หรือลวดลาย บางทีเรียกว่า “น้ำยา”

งานเขียนรูปภาพแบบไทยประเพณี มีคตินิยมที่สำคัญประการหนึ่ง คือ นิยมใช้ทองคำเปลว ปิดประกอบร่วมกับการเขียน เพื่อแสดงให้เห็นความสำคัญ หรือ แสดงคุณค่าขององค์ประกอบของรูปภาพ หรือ ลวดลายตามความประสงค์ของช่างเขียน ซึ่งช่างเขียนได้ใช้ยางไม้ชนิดหนึ่ง คือ ยางสด ที่กรีด และ เก็บมาจากต้นมะเดื่อชุมพร ลักษณะเป็น น้ำยางสีขาว เหนียวพอสมควร ใช้ทาลงบนพื้น บริเวณที่ต้องการจะปิดทองคำเปลวแต่เพียงบางๆ ผึ่งทิ้งไว้ให้ยางหมาดพอสมควร จึงปิดทองคำเปลว ติดเข้ากับบริเวณที่ทายางไว้ ทองคำเปลวจะติดแนบกับพื้นถาวร

รูปภาพ จิตกรรมฝาผนัง วัดท่าสุทธาวาส จังหวัดอ่างทอง ^๑

ในการปฏิบัติงานเขียนระบายรูปภาพ ช่างเขียนแต่กาลก่อน ต้องเตรียมการจัดหาวัสดุ เตรียมทำเครื่องมือ สำหรับเขียนระบายรูปภาพ ด้วยตนเองทั้งสิ้น ทั้งนี้เนื่องด้วยไม่มีที่จะหาซื้อสี น้ำยา เครื่องมือ ฯลฯ ได้ง่ายดังเช่นในปัจจุบัน ช่างเขียนแต่ก่อน ต้องเรียนรู้ และ ฝึกหัดทำพู่กันด้วยขนหูวัว ทำแปรงสำหรับระบายสีขึ้น จากเปลือกต้นกระดังงา และรากของต้นลำเจียก เป็นต้น และ ยังได้ใช้กะลามะพร้าวซีกที่เรียกว่า “กะลาตัวเมีย” คือกะลาซีก ที่ไม่มีรู นำมาใส่สี แต่ละสี และ ผสมน้ำยาไว้พร้อมที่จะเขียนระบายรูปภาพ

งานเขียนระบายรูปภาพ ด้วยสีน้ำกาว หรือสีฝุ่น อาจทำลงบนพื้นได้หลายชนิดด้วยกัน คือพื้นฝาผนังถือปูน บนโครงสร้างก่อด้วยอิฐ พื้นผนังที่เป็นไม้ พื้นชนิดผ้า และพื้นชนิดกระดาษ

งานของช่างเขียน ในขั้นปฏิบัติการเขียนระบายสี ทำเป็นรูปภาพแบบไทยประเพณี ที่ได้ถือเป็นแบบแผนกันอยู่ในหมู่ช่างเขียน มาแต่กาลก่อน อาจลำดับการปฏิบัติการเขียนระบายสี เป็นขั้นตอนต่อไปนี้

งานปฏิบัติการเขียนร่างภาพ จัดเป็นการปฏิบัติงานขั้นพื้นฐาน ของการเขียนระบายสี ให้เป็นรูปภาพ ช่างเขียนแต่ก่อน ร่างภาพขึ้นด้วยการใช้ “ถ่านไม้” ซึ่งทำด้วยต้นพริกเผา ให้เป็นถ่านแท่งขนาดเสมอด้วยแท่งดินสอดำ ในปัจจุบันมักใช้ร่างภาพบนฝาผนัง บนพื้นไม้ และ บนพื้นผ้า ส่วนการร่างภาพบนกระดาษ จะใช้ดินสอโบราณชนิดหนึ่ง เรียกว่า “ดินสอแก้ว” ทำด้วยตะกั่วตีเป็นแท่งกลม ปลายทั้งสองทำให้เรียวแหลม ใช้ร่างเส้นลงบนกระดาษ จะปรากฏเป็นเส้นสีเทาอ่อน การร่างรูปภาพ หรือ ลวดลายสำหรับเป็นเค้าโครง เพื่อจะได้เขียนระบายสีทับลง เป็นรูปภาพ หรือ ลวดลายให้ชัดเจน และ สวยงามนั้น มักร่างด้วยเส้นขึ้นเป็นรูปภาพหยาบๆ พอให้เป็นเค้ารูป พอเป็นกลุ่มองค์ประกอบ ที่มีความสัมพันธ์กันพอประมาณ ยังไม่จำเป็นต้องเขียนส่วนย่อย ส่วนละเอียดแต่อย่างใด

งานปฏิบัติการเขียนระบายสี การระบายสี หรือ ภาษาช่างเขียนเรียกว่า “ลงสี” ช่างเขียนมักลงสี บริเวณพื้นที่ ส่วนที่เป็นฉากหลัง เช่น พื้นดินเขามอ ป่าไม้ ท้องทะเล ท้องฟ้า บ้านเมือง เสียก่อน จึงลงสีในส่วนที่เป็นรูปภาพคน ภาพสัตว์ ที่แสดงเรื่องราวต่างๆ อยู่บนฉากหลัง

เมื่องานระบายสี หรือ ลงสีทำเป็นรูปภาพชั้นต้นล่วงแล้ว งานของช่างเขียน ขั้นถัดมาคือ งานปิดทองคำเปลว เพื่อประสงค์ ในการเน้นความสำคัญของตัวภาพเด่นๆ หรือ ส่วนประกอบร่วม ตอนใดตอนหนึ่ง เป็นต้นว่า เครื่องศิราภรณ์ เครื่องประดับร่างกาย ยานพาหนะ พระราชมณเฑียร ฯลฯ ให้ปรากฏโดดเด่น เป็นที่น่าสนใจยิ่ง