ผ่าตัดมดลูก ใครว่าไม่ต้องคิดมาก?

 

ผ่าตัดมดลูก ใครว่าไม่ต้องคิดมาก?

โดย ผศ.นพ. ชัยเลิศ  พงษ์นริศร 

ภาควิชาสูติศาสตร์และนรีเวชวิทยา คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

 
เรื่องที่คุณผู้หญิงควรรู้เมื่อมดลูกมีปัญหา

1. การผ่าตัดมดลูก คืออะไร?
2. ภาวะใดที่ผู้ป่วยอาจจำเป็นต้องได้รับการผ่าตัดมดลูก?
3. เมื่อจะทำการผ่าตัดมดลูก ควรพิจารณาถึงเรื่องใดบ้าง?
4. การผ่าตัดมดลูกทำได้ทางไหนบ้าง?
5. การผ่าตัดมดลูกมีกี่แบบ?
6. หลังผ่าตัดมดลูกแล้วจะเกิดภาวะวัยทองและต้องรับประทานฮอร์โมนหรือไม่?
7. การผ่าตัดมดลูกมีภาวะแทรกซ้อนอะไรเกิดขึ้นได้บ้าง?

 

1. การผ่าตัดมดลูก คืออะไร?
      การผ่าตัดมดลูก คือการตัดเอามดลูกออกจากร่างกายของผู้ป่วยสตรี โดยไม่รวมปีกมดลูกซึ่งประกอบด้วยรังไข่และท่อนำไข่ดัง( รูปที่ 1) ฉะนั้นสตรีที่ได้รับการผ่าตัดมดลูกจะไม่มีประจำเดือนและไม่มีสามารถตั้งครรภ์มีบุตรได้อีกต่อไป แต่ร่างกายจะยังคงมีฮอร์โมนเพศตามปกติตราบเท่าที่รังไข่ยังทำหน้าที่ปกติ ยกเว้นแต่การผ่าตัดมดลูกนั้นจำเป็นต้องตัดรังไข่ออกไปด้วยตามข้อบ่งชี้ทางการแพทย์ สตรีผู้นั้นจึงไม่มีฮอร์โมนเพศอีกต่อไปเช่นในสตรีวัยทองที่หมดประจำเดือนแล้ว

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 2. ภาวะใดที่ผู้ป่วยอาจจำเป็นต้องได้รับการผ่าตัดมดลูก?
     ภาวะที่ผู้ป่วยอาจจำเป็นต้องได้รับการผ่าตัดมดลูกเพื่อแก้ไขปัญหา ซึ่งแพทย์จะเรียกว่าข้อบ่งชี้ในการผ่าตัดมดลูกมีดังต่อไปนี้
      - เนื้องอกของกล้ามเนื้อมดลูก
      - เยื่อบุโพรงมดลูกเจริญผิดที่
      - อวัยวะในอุ้งเชิงกรานหย่อน
      - เลือดออกผิดปกติจากมดลูก
      - มะเร็งของอวัยวะสืบพันธ์สตรี เช่น มะเร็งปากมดลูก ตัวมดลูก หรือรังไข่ เป็นต้น
      - ภาวะฝีหนองในอุ้งเชิงกราน

3. เมื่อจะทำการผ่าตัดมดลูก ควรพิจารณาถึงเรื่องใดบ้าง?

     นอกจากโรคมะเร็งแล้ว โดยทั่วไป โรคทางนรีเวชที่รักษาด้วยการผ่าตัดมดลูกอาจสามารถรักษาได้ด้วยวิธีอื่นๆ คุณจึงควรปรึกษาถึงทางเลือกในการรักษาต่างๆกับแพทย์ผู้ดูแล ก่อนที่จะเลือกวิธีผ่าตัดมดลูก นอกจากนั้นแล้ว แพทย์ซักประวัติตรวจและให้คำปรึกษาเพื่อให้ข้อมูลในเรื่องต่างๆที่สำคัญก่อนตัดสินใจผ่าตัด ได้แก่
       - ประวัติทางด้านสุขภาพของคุณ เพราะว่าโรคประจำตัวบางโรคอาจมีอิทธิพลต่อการตัดสินใจเลือกวิธีผ่าตัดและการระงับความรู้สึก
       - ข้อดีข้อเสียของการผ่าตัดทางหน้าท้อง (ผ่านแผลเปิดขนาดใหญ่หรือผ่านกล้องหรือผ่านหุ่นยนต์) และทางช่องคลอด
       - ผลกระทบที่อาจเกิดหลังผ่าตัดของการผ่าตัดมดลูกแบบต่างๆ

     คุณจะได้รับการตรวจทางห้องปฏิบัติการตลอดจนการตรวจทางภาพถายทางการแพทย์ต่างๆ เพื่อประเมินสภาวะของร่างกายและแก้ไขก่อนผ่าตัด เช่น ภาวะซีด การติดเชื้อทางเดินปัสสาวะ เบาหวาน ความดันโลหิตสูง เป็นต้น

 4. การผ่าตัดมดลูกทำได้ทางไหนบ้าง?

การผ่าตัดมดลูกผ่านทางช่องคลอด (vaginal hysterectomy)
      คุณจะได้รับการผ่าตัดมดลูกออกทางช่องคลอด ปัจจุบันถือเป็นทางเลือกที่พิจารณาเป็นลำดับแรก เพราะว่าดีที่สุดในการผ่าตัดมดลูก เพราะว่าไม่มีแผลหน้าท้อง เจ็บปวดน้อย ระยะพักฟื้นสั้น และมีไข้หลังผ่าตัดน้อยกว่าการผ่าตัดผ่านทางแผลหน้าท้อง การผ่าตัดผ่านทางช่องคลอดเหมาะสำหรับผู้ที่มีมดลูกหย่อนและมีขนาดไม่โตมากนัก แต่ไม่เหมาะกับผู้ป่วยที่ไม่มีมดลูกหย่อน หรือมีเนื้องอกขนาดใหญ่ หรือมีพังผืดในอุ้งเชิงกราน หรือมีพยาธิสภาพที่ปีกมดลูกร่วม หรือกระดูกอุ้งเชิงการแคบและช่องคลอดด้านบนแคบ เพราะอาจทำการผ่าตัดได้ยาก และเสี่ยงต่อการเกิดภาวะแทรกซ้อนมากขึ้น

การผ่าตัดมดลูกผ่านแผลเปิดหน้าท้อง (abdominal hysterectomy)
      คุณจะได้รับการกรีดแผลบริเวณหน้าท้องในแนวนอนหรือแนวตั้ง ขึ้นกับโรคที่เป็นและชนิดของการผ่าตัด สามารถผ่าตัดได้ในผู้ป่วยทุกประเภททั้งที่เป็นทั้งโรคที่ไม่ใช่มะเร็งและโรคมะเร็ง เป็นการผ่าตัดที่ทำกันมานานดั้งเดิม โดยทั่วไป ขนาดแผลยาว 10-15 ซม. อย่างไรก็ดี เนื่องจากแผลมีขนาดใหญ่ จึงเจ็บแผลมากกว่า ระยะพักฟื้นนานกว่า การเสียเลือดมากกว่า และบาดแผลติดเชื้อสูงกว่า จึงพิจารณาเลือกทางนี้เมื่อไม่สามารถผ่าตัดผ่านทางช่องคลอดและผ่านกล้องฯได้

 การผ่าตัดมดลูกผ่านกล้องส่องช่องท้อง (laparoscopic hysterectomy)
     มักเรียกกันในชื่อสั้นๆว่า การผ่าตัดผ่านกล้องฯ คุณจะได้รับการผ่าตัดมดลูกผ่านทางแผลเล็กๆบริเวณหน้าท้อง โดยทั่วไปมี 3-4 แผลบริเวณสะดือ ท้องน้อยตรงกลางและด้านข้าง แพทย์ทำการผ่าตัดโดยใส่แก็ซเข้าไปในช่องท้องเพื่อให้ท้องป่องออก ทำให้สอดเครื่องมือผ่านแผลเล็กๆเข้าไปผ่าตัดได้ ทำให้ผู้ป่วยมีความเจ็บปวดน้อย ระยะพักฟื้นสั้น เสียเลือดน้อยกว่า และสามารถกลับไปดำเนินชีวิตตามปกติได้เร็วกว่าการผ่าตัดเปิดแผลหน้าท้อง ปัจจุบันแนะนำให้เลือกการผ่าตัดผ่านกล้องฯในรายที่ไม่สามารถผ่าตัดผ่านช่องคลอดได้  นอกจากนี้ การผ่าตัดผ่านกล้องฯยังพัฒนาต่อไปจนสามารถลดจำนวนแผลผ่าตัดลงเหลือแผลผ่าตัดตำแหน่งเดียวที่สะดือ ซึ่งเมื่อแผลหายทำให้มองไม่เห็นแผลเป็นหลังผ่าตัด (กรุณาอ่านบทความเรื่อง “ก้าวใหม่ของการรักษาโรคทางนรีเวช: การผ่าตัดแบบไร้แผล” หากต้องการทราบข้อมูลเพิ่มเติม)

 การผ่าตัดมดลูกผ่านกล้องโดยใช้หุ่นยนต์ช่วย
      เป็นการผ่าตัดมดลูกผ่านกล้องฯเช่นกัน โดยผ่านแผลผ่าตัดเล็กๆที่หน้าท้อง อาศัยเทคโนโลยีของการมองเห็นผ่านกล้องที่ให้ภาพแบบสามมิติและมีความคมชัดระดับ HD หรือ High-Definition ร่วมกับการที่แพทย์สามารถควบคุมเครื่องมือผ่าตัดซึ่งทำงานได้คล้ายมือของมนุษย์ได้อย่างแม่นยำผ่านแขนกลของหุ่นยนต์ จึงสามารถทำการผ่าตัดที่ซับซ้อนและยากๆเมื่อผ่าตัดผ่านกล้องแบบทั่วไป ให้กลายเป็นเรื่องง่าย ทำให้ระยะเวลาผ่าตัดสั้นลงและเสียเลือดน้อยกว่าการผ่าตัดผ่านกล้องแบบทั่วไป อย่างไรก็ตาม มีค่าใช้จ่ายสูงขึ้นมากกว่าการผ่าตัดทางอื่นๆ จึงพิจารณาเลือกใช้ในรายที่การผ่าตัดซับซ้อน เช่น ผ่าตัดแขวนช่องคลอดหรือมดลูกในผู้ป่วยที่มีอวัยวะในอุ้งเชิงกรานหย่อน การผ่าตัดมะเร็งมดลูกหรือปากมดลูก เป็นต้น

 5.การผ่าตัดมดลูกมีกี่แบบ?

การผ่าตัดมดลูกออกทั้งหมด (total hysterectomy)

     ปกติมดลูกประกอบด้วยปากมดลูกและตัวมดลูก (รูปที่ 1) การผ่าตัดมดลูกออกทั้งหมด คือการผ่าตัดเอาทั้งปากมดลูกและตัวมดลูกออกทั้งหมด หลังเอามดลูกออกมาแล้วจึงเย็บแผลด้านในช่องคลอดผ่าตัดเข้าหากัน ทำให้ช่องคลอดหลังผ่าตัดมีลักษณะเป็นช่องตัน โดยไม่มีปากมดลูกเหลืออยู่ (รูปที่ 2 ก) ความลึกของช่องคลอดอาจสั้นลงกว่าเดิมเล็กน้อยขึ้นกับโรคที่เป็นนั้นจำเป็นต้องตัดช่องคลอดส่วนออกมากน้อยเพียงใด การผ่าตัดมดลูกทั้งหมดนี้เป็นแบบที่นิยมแพร่หลายที่สุดในประเทศไทย ซึ่งสามารถทำได้ผ่านทางช่องคลอด แผลเปิดหน้าท้อง ผ่านกล้องฯ หรือผ่านกล้องฯโดยใข้หุ่นยนต์ช่วย

การผ่าตัดมดลูกเฉพาะตัวมดลูกออกโดยไม่ตัดปากมดลูก (subtotal hysterectomy)
     การผ่าตัดแบบนี้ตัดเอาตัวมดลูกที่เป็นโรคซึ่งเป็นส่วนที่อยู่เหนือปากมดลูกออกไป และอนุรักษ์ปากมดลูกที่ปกติไว้ โดยทั่วไปไม่มีแผลในช่องคลอด หลังผ่าตัดช่องคลอดจึงยังคงเหมือนเดิม (รูปที่ 2 ง) การผ่าตัดแบบนี้ไม่สามารถทำผ่านช่องคลอดได้ ต้องทำผ่านแผลเปิดหน้าท้อง ผ่านกล้องฯ หรือผ่านกล้องฯโดยใข้หุ่นยนต์ช่วย แล้วนำชิ้นเนื้อตัวมดลูกที่ตัดออกมาจากช่องท้องโดยผ่านแผลเปิดหน้าท้อง หรือใช้เครื่องมือปั่นชิ้นเนื้อให้ลดขนาดลงเป็นชิ้นเล็กๆแล้วนำออกทางแผลเล็กที่หน้าท้อง หรือผ่านแผลเปิดในช่องคลอดก็ได้ ข้อห้ามของการผ่าตัดแบบนี้คือผู้ป่วยที่เป็นมะเร็ง การผ่าตัดนี้มีข้อดีคือเวลาที่ใช้ผ่าตัดสั้นกว่าและเสียเลือดน้อยกว่า และโอกาสเสี่ยงต่อการบาดเจ็บอวัยวะของระบบทางเดินปัสสาวะน้อยกว่า ในทางทฤษฎีเชื่อว่าการผ่าตัดโดยเหลือปากมดลูกไว้ไม่รบกวนต่อกายวิภาคและเส้นประสาทบริเวณปากมดลูก จึงไม่ส่งผลลบต่อด้านความพึงพอใจทางเพศ (sexual satisfaction) แม้ว่าการศึกษาในปัจจุบันไม่ยืนยันชัดเจน อย่างไรก็ตาม ผู้ป่วยมีคุณภาพชีวิตและภาพลักษณ์ทางกาย (body image) หลังผ่าตัดดีกว่า อาจเป็นเพราะรู้สึกว่ายังคงมีปากมดลูกเหลืออยู่ ข้อเสียที่สำคัญคือ การที่ปากมดลูกยังมีอยู่ จึงมีความเสี่ยงต่อโรคมะเร็งของปากมดลูกเช่นสตรีทั่วไป คุณควรเข้ารับการตรวจคัดกรองมะเร็งปากมดลูกประจำปีตามปกติ

 การผ่าตัดมดลูกอย่างถอนรากถอนโคน (radical hysterectomy)

     เป็นการผ่าตัดมดลูกทั้งหมดอย่างมาก คือตัดเอาเนื้อเยื่อรอบๆมดลูกซึ่งเป็นทางเดินของน้ำเหลืองที่อาจมีเซลล์มะเร็งแพร่กระจายออกไปด้วย (รูปที่ 2 ค) การผ่าตัดชนิดนี้มักใช้ในการรักษาผู้ป่วยที่เป็นมะเร็งทางนรีเวชที่ลุกลาม โดยทั่วไปทำได้ผ่านแผลเปิดหน้าท้อง หรือผ่านกล้องฯ หรือผ่านกล้องฯโดยใข้หุ่นยนต์ช่วย เพราะอาจจำเป็นต้องเลาะต่อมน้ำเหลืองใต้เยื่อบุช่องท้องซึ่งไม่สามารถทำผ่านช่องคลอดได้

 

 6.หลังผ่าตัดมดลูกแล้วจะเกิดภาวะวัยทองหรือไม่?
     มดลูกไม่มีหน้าที่หรือไม่เกี่ยวข้องกับการสร้างฮอร์โมนเพศแต่อย่างใด ฉะนั้นการตัดมดลูกโดยตัวมันเองไม่ก่อให้เกิดภาวะวัยทอง รังไข่ต่างหากเป็นอวัยวะที่ทำหน้าที่สร้างฮอร์โมนเพศ ถ้าการผ่าตัดมดลูกนั้นจำเป็นต้องตัดรังไข่ออกทั้งสองข้าง (รูปที่ 2 ข) เช่น เป็นเนื้องอกรังไข่ ย่อมทำให้เกิดการขาดฮอร์โมนเพศและเกิดอาการของวัยทองได้หลังผ่าตัดทันที โดยทั่วไปถ้าผู้ป่วยอายุน้อยและมีรังไข่ปกติ แพทย์จะอนุรักษ์รังไข่ไว้เพื่อสร้างฮอร์โมน แต่ในผู้ป่วยที่สูงอายุโดยเฉพาะอย่างยิ่งใกล้วัยทอง แพทย์จะให้คำปรึกษาแก่ผู้ป่วยแต่ละราย โดยพิจารณาถึงปัจจัยเสี่ยงอื่นๆร่วมด้วย เพื่อให้ผู้ป่วยได้ตัดสินใจว่าจะตัดรังไข่ออกหรือไม่ โปรดอย่าลังเลที่จะสอบถามและอภิปรายกับแพทย์ที่ดูแลคุณก่อนผ่าตัด

7. การผ่าตัดมดลูกมีภาวะแทรกซ้อนอะไรเกิดขึ้นได้บ้าง?
      พบว่าภาวะแทรกซ้อนที่เกิดจากการผ่าตัดมดลูกเพื่อรักษาโรคที่ไม่ใช้มะเร็งที่พบบ่อยโดยรวม ได้แก่ การตกเลือด พบได้ 2.4% ความผิดปกติทางระบบอวัยวะสืบพันธุ์และทางเดินปัสสาวะ (เช่น อวัยวะในอุ้งเชิงกรานหย่อน ปัสสาวะคั่ง การบาดเจ็บต่อไตและท่อไต) พบได้ 1.9% การติดเชื้อของทางเดินปัสสาวะพบได้ 1.6% และการติดเชื้ออื่นๆพบได้ 1.6% อย่างไรก็ตาม ผู้ป่วยแต่ละคนมีความเสี่ยงต่อภาวะแทรกซ้อนไม่เท่ากัน ขึ้นกับโรคที่เป็น ความยากง่ายของการผ่าตัด วิธีผ่าตัดและการผ่าตัดร่วมอื่นๆ ตลอดจนประสบการณ์ของแพทย์เอง

หมายเหตุ
     บทความนี้มีจุดมุ่งหมายเพื่อให้ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับการผ่าตัดมดลูกเท่านั้น การเลือกที่จะผ่าตัดมดลูกหรือไม่ รวมทั้งเลือกว่าจะผ่าตัดมดลูกทางไหน แบบใดที่เหมาะสมนั้น ขึ้นกับโรคที่ผู้ป่วยเป็น รอยโรคจำกัดอยู่ในมดลูกหรือออกนอกมดลูก ขนาดของมดลูก ประวัติการผ่าตัดในช่องท้อง โรคประจำตัว สุขภาพโดยรวม และค่าใข้จ่ายของผู้ป่วยแต่ละคน ตลอดจนทักษะความชำนาญของแพทย์แต่ละคน และความพร้อมของแต่ละโรงพยาบาลซึ่งแตกต่างกัน คุณควรซักถามและปรึกษาแพทย์ให้แน่ใจก่อนที่จะตัดสินใจว่าผ่าตัดมดลูกหรือไม่ และเลือกผ่าทางไหน แบบใดที่เหมาะกับตัวคุณเอง

 

 

 

ผศ.นพ. ชัยเลิศ พงษ์นริศร

ภาควิชาสูติศาสตร์และนรีเวชวิทยา

คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

http://www.cmed.cmu.ac.th