เจิง (เชิง) คือ ศิลปะการต่อสู้ป้องกันตัวของชายชาวล้านนาในอดีต 

ส่วน การฟ้อนเชิง นั้นคือการนำท่าทางลวดลายในการต่อสู้มาประกอบเข้ากับจังหวะ กลอง 
นัยว่าเป็นแบบฝึกหัดให้ผู้ที่เรียนเชิงได้จดจำและฝึกฝนให้คล่องแคล่ว

 

ภาพนี้เจ้านางได้มาโดยบังเอิญ เก่ากึ๊ก 

 

 

 ๑. ประวัติเจิง 

 

การเรียนเจิงในอดีตนั้น 
ผู้ที่จะเรียนต้องผ่านขั้นตอนการทดสอบจากครูผู้สอนเสียก่อนจึงจะเรียนเชิง กับครูนั้นๆได้
เช่น ให้นำไก่มาคนละตัว แล้วเอามีดเชือดคอไก่ หากไก่ของใครตายในวงกลมที่ขีดไว้ก็จะได้เรียน
แต่หากไก่ของใครไปตายนอกเส้นที่ขีดไว้ ครูก็จะไม่สอนให้เพราะถือว่าผีครูไม่อนุญาต
หรือครูบางคนอาจจะมอบดาบให้คนละเล่มแล้วพาเดินฝ่าดงหญ้า
ครูก็จะคอยสังเกตดูอุปนิสัยของแต่ละคน แล้วนำมาพิจารณาว่าควรจะสอนวิชาให้หรือไม่

(เจ้านางเคยได้ยินมาทำนองเดียวกันกับการเรียน "ตู้" หรือการเรียนไสยศาสตร์ทำของ
ผู้สมัครเรียนจะต้องลากทางมะพร้าวขึ้น-ลงดอย เพื่อพิสูจน์ความอดทน)
 

ก่อนจะเรียนเชิง จะต้องทำพิธีตั้งขันครูโดยมีเครื่องประกอบในขันครูแตกต่างกันไปในแต่ละครู
เมื่อตั้งขันครูแล้วจึงเริ่มเรียนได้ การเริ่มต้นเรียนเชิงนั้นมักจะเริ่มโดยการฝึกย่ำขุมซึ่งมีตั้งแต่ขุม ๓
ไปจนถึงขุม ๓๒ การ ฝึกย่ำขุมก็คือการฝึกแผนผังการเดินเท้าให้คล่องแคล่ว 
สามารถใช้งานในการต่อสู้ป้องกันตัวทั้งรุกและรับได้อย่างฉับไว จากนั้นจึงจะสอนลีลาของมือให้้
แม่ท่าการฟ้อนหรือที่เรียกว่าแม่ลายฟ้อนนั้น สามารถแบ่งออกได้ ๒ ประเภท คือ

๑. ชื่อแม่ลายฟ้อนแต่ละท่า ไม่เกี่ยวเนื่องกัน สามารถนำแม่ลายใดมาฟ้อนก่อนหลังก็ได้ 
แม่ลายฟ้อนกลุ่มนี้เช่น บิดบัวบาน เกี้ยวเกล้า ล้วงใต้เท้ายกแหลก มัดแกบก้องลงวาง เสือลากหางเหล้นรอก เป็นต้น

๒. แม่ลายฟ้อนที่บันทึกไว้เป็นท่าต่อเนื่องกันไป เช่น สางฟ้อน หยุด ลางซ้าย ยกตีนซ้ายเข้าจิ ....
เป็นต้น เมื่อ เรียนการฟ้อนเชิงมือเปล่าได้คล่องแคล่วแล้ว พ่อครูที่สอนก็อาจจะสอนเชิงอื่นๆ 
ต่อไป เช่น เชิงดาบ เชิงไม้ค้อน เชิงหอก เมื่อเห็นว่าศิษย์เรียนรู้วิชาจนใช้งานได้แล้ว ก็จะสอนแม่ป็อดให้
โดยครูจะพิจารณาดูว่าศิษย์คนใดมีอุปนิสัยเช่นไรก็จะสอนแม่ป็อดให้ต่างกันไป โดยถือคติว่าจะไม่ถ่ายทอดให้ศิษย์จนหมด

เมื่อศิษย์ร่ำเรียนจนจบแล้ว ก็จะทำพิธีปลดขันครู โดยครูจะแบ่งขันครูให้ลูกศิษย์แต่ละคนไปดูแล
เมื่อถึงปีใหม่หรือช่วงสงกรานต์ของทุกปี ก็จะจัดขันครูใหม่ทั้งหมดเพื่อทำพิธีไหว้ครูและเลี้ยงผีครู

การฟ้อนเชิงที่เห็นกันในปัจจุบันตามงานวัฒนธรรมต่างๆนั้น   เป็นการแสดงที่สืบทอดมาจากศิลปะการต่อสู้ของล้านนานั่นเอง 
แต่ผู้แสดงได้เพิ่มลีลาการฟ้อนให้อ่อนช้อยมากขึ้น จนหลายคนมองไม่ออกว่าเป็นศิลปะการต่อสู้ได้อย่างไร?

ปัจจุบัน การฟ้อนเชิงจะฟ้อนเข้ากับวงกลองต่างๆ เช่น วงกลองปู่เจ่ วงกลองมองเซิง วงกลองสะบัดชัย หรือกลองปูจา เป็นต้น
เพราะกลองเหล่านี้มักจะให้จังหวะที่คึกคักเร้าใจ เหมาะแก่การแสดงออกซึ่งความแข็งแกร่ง และพละกำลังของชายหนุ่ม 

แต่ผู้ฟ้อนบางคนก็นิยมฟ้อนเชิงเข้ากับวงดนตรีสะล้อซึง โดยเลือกเพลงที่มีจังหวะช้า-เร็วในตัว เช่น มอญห้าเก๊า มวย เป็นต้น
เครื่อง แต่งกายของการฟ้อนเชิงนั้น โดยมากผู้ฟ้อนที่ฟ้อนตามงานวัฒนธรรมต่างๆ มักจะสวมกางเกงสะดอ เสื้อผ้าฝ้าย 
ในธุรกิจขันโตกบางแห่ง ที่มีนโยบายจะอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรมล้านนาแบบดั้งเดิม ผู้ฟ้อนจะสวมชุดกุยเฮง หรือหม้อห้อม
แต่ในธุรกิจขันโตกทั่วไป หรืองานแสดงที่จัดต้อนรับกลุ่มนักท่องเที่ยว มักจะให้แต่งกายเป็นชุดนักรบโบราณ คือ 
สวมเสื้อยันต์ เค็ดหม้าม เขียนลายสักที่ต้นขา ต้นแขน โพกผ้า เป็นต้น เพื่อสร้างความรู้สึกให้ดูฮึกเหิมสมจริง

 

 

ฟ้อนเจิง เป็นการร่ายรำตามกระบวนท่าตามแบบแผนที่แสดงออกถึงศิลปะในการต่อสู้ของชาย ซึ่งท่ารำนั้นมีทั้งท่าหลักและท่าที่ผู้รำแต่ละคน
ในระยะแรก ฟ้อนเจิง หมายรวมเอาทั้งการฟ้อนประกอบอาวุธและไม่มีอาวุธโดยเรียกลักษณะการฟ้อนตามนั้นคือ
                  

ใช้ไม้ค้อน หรือไม้พลองประกอบการรำ เรียกว่า ฟ้อนเจิงไมค้อน
            
ใช้หอกประกอบการร่ายรำ เรียกว่า ฟ้อนเจิงหอก

ใช้ดาบประกอบการร่ายรำ เรียกว่า ฟ้อนเจิงดาบ

ใช้ลา คือ ดาบวงพระจันทร์ประกอบการร่ายรำ เรียกว่า ฟ้อนเจิงลา

ร่ายรำด้วยมือเปล่า เรียกว่า ฟ้อนเจิงมือ

                  
                  ต่อมา คำว่าเจิง ในการฟ้อนประกอบอาวุธต่าง ๆ ได้กร่อนหายไป และเรียกการฟ้อนเจิงประกอบอาวุธต่าง ๆ ตามชื่อของอาวุธ
เช่น ฟ้อนไม้ค้อน ฟ้อนหอก ฟ้อนดาบ ฟ้อนลา และเรียกการร่ายรำในลีลาการต่อสู้ด้วยมือเปล่านี้ว่า ฟ้อนเจิง

การฟ้อนเจิงประกอบอาวุธบางประเภทนั้น ในระยะหลังไม่ค่อยได้รับความนิยม เช่น ฟ้อนเจิงไม้ค้อน และฟ้อนเจิงหอก แต่อาจพบอยู่บ้างในการพิธีฟ้อนผี ส่วนการฟ้อนเจิงลานั้นไม่ปรากฏว่ามีการฟ้อนให้เห็น ส่วนการฟ้อนเจิงดาบนั้นได้รับความนิยมมากทั้งในการแสดงประกอบการตีกลองอย่างในขบวนแห่ครัวทานเข้าวัด และเป็นที่นิยมมากในการแสดงเชิงศิลปวัฒนธรรมบนเวที สำหรับการฟ้อนเจิงมือ หรือฟ้อนเจิงนั้น จะมีลูกเล่นได้มากกว่าการฟ้อนประกอบอาวุธเพราะคล่องตัวมากกว่าที่จะต้องแสดงการรำอาวุธควบคู่กับการฟ้อน

 

  ๒. ท่าฟ้อน (ลายเจิง) 
                  

หากจะกล่าวถึงชั้นเชิงในการใช้หอกโบราณของล้านนาก็มีชื่อแม่ท่าที่มักจะ ปรากฏในคัมภีร์ใบลานล้านนาเรื่องมหาเวสสันดรชาดก ซึ่งส่วนใหญ่จะมีอยู่ในกันฑ์มหาราช ฉบับ (สำนวน) ต่าง ๆ เช่น ในกัณฑ์มหาราช กัณฑ์ที่ ๑๑ ฉบับไผ่แจ้เรียวแดงได้พรรณนาชื่อท่ารำหรือแม่ท่าไว้ดังนี้

 

"…เชิง อันนึ่งชื่อว่า แม่มอมเกี้ยวปราสาทโรงทอง
เปนโคมคลองหมากเต้า สามสุมเส้าคระชินชิดช่อง
นางเหยี้ยมปล่องลงแทง แม่ปราบฟองแรงรีบร้อน
พอฟ้อนเฟื่องสว่างสงวน เกล้ากลางพลสักสวาด
ชาวแม่มาดสมแสน ตาแหลวแมนเชิงถี่
ช้องนางควี่ขะแจขำ พวกพลจำช้างม้า
ขุนใหม่หม้าเช็กคาย ขุนแสนสายเชื้อฟ้า
ขุนใหม่หม้าด่วนเสด็จ อาสาการพระบรพิตรเข้มข้น
ท่านหื้อรางวัลเมียนาง กินเมืองขวางเขี่ยงฟ้ง
ศักดิ์ใหม่หม้าปรากฏ เมื่อนั้นแลนา…"

                 

นอกจากนี้ก็ยังมีปรากฏในวรรณกรรมไทยเขินเรื่องกาลาซาเครือดอก ปริวรรตโดย ดร.อนาโตล เป็ลติเยร์ (พ.ศ. ๒๕๓๓) ได้มีการกล่าวถึงเชิงหอกว่า...                 

"ตนท่านเจ้าฤาษี สอนชายมีหากได้ ลายหอกไม้แหลมยาว แม่สาวมือทาววักลูบ ซัดเข้าหูบคืนมา วืนไปหาตำศอก ซัดเข้าออกหนคืน ลุกจุกยืนแล้วนั่ง ดูคัดคั่งเร็วไว"
                  
                  

ชื่อแม่ท่าดังกล่าวทำให้เราได้ทราบถึงความสำคัญของอาวุธชนิดนี้จากความหลากหลายของกระบวนยุทธที่ปรากฏ แต่เป็นที่น่าเสียดายว่า เราไม่สามารถชมภาพท่าทางนั้นได้ เพราะการใช้หอกได้หมดสมัยไป อย่างไรก็ตามยังมีผู้สืบทอดไว้ได้บ้าง เช่น พ่อครูมานพ ญาระณะ (พัน) ปัจจุบันท่านยังถ่ายทอดให้ศิษย์เป็นปกติ แต่ออกมาในรูปแบบของการฟ้อนเป็นหลัก
                  
                  การฟ้อนหอกของพ่อครูมานพ มีทั้งการใช้หอกเล่มเดียวและหอกคู่ซึ่งมีท่าฟ้อนดังนี้
                  ๑. สางหลวง ๒. ปรมะ
                  ๓. หลดศอกข้ามหอก ๔. คีมไฮ
                  ๕. ช้างงาหลั่ง ๖. สนส้นสนปลาย
                  ๗. หมอกมุงเมือง
         เมื่อการฟ้อนหอกอยู่ในรูปแบบของการแสดง จึงมักมีการกำหนดรูปแบบของการแต่งการและจังหวะดนตรีให้เหมาะสมกับการแสดงด้วย

 

 

 

 ๓. บรมครูเจิง ผู้มีชื่อเสียง 

 

พ่อครูปวน คำมาแดง
เป็นสล่าเจิง(เชิง) ที่มีชื่อเสียงมากที่สุดคนหนึ่งในล้านนา พ่อครูปวน คำมาแดง เป็นปู่ครูที่ถ่ายทอดเจิงที่มีลีลางดงาม
และดุดันให้กับลูกศิษย์หลายต่อหลายคน ซึ่งล้วนแต่เป็นครูเจิงที่สร้างลูกศิษย์มากมายนับไม่ถ้วน
ตลอดชีวิตของพ่อครูปวนไม่เคยต่อสู้แพ้ใครเลยแม้แต่ครั้งเดียว แต่เมื่อปีพ.ศ.2500 เมื่ออายุได้ 80 ปี ท่านได้ขึ้นชกมวยในงานวัด คู่ต่อสู้เป็นหนุ่มฉกรรจ์อายุประมาณยี่สิบปีเศษ การชกในครั้งนั้นพ่อครูปวนเป็นฝ่ายแพ้ จึงทำให้ท่านตรอมใจตาย ซึ่งเป็นการแพ้ครั้งแรกและครั้งเดียวในชีวิตของพ่อครูเจิงท่านนี้

 

 

พ่อครูมานพ  ยาระณะ (ศิลปินแห่งชาติ สาขาศิลปะการแสดง)
ชีวิตในวัยเยาว์ หลังจากเรียนจบชั้นประถมศึกษาปีที่  ๔   จากโรงเรียนวัดศรีดอนไชย อำเภอเมืองเชียงใหม่ แล้วก็ได้ช่วยพ่อแม่ประกอบอาชีพค้าขาย ขณะ เดียวกันก็หาเวลาว่างศึกษาศิลปะการต่อสู้ ศิลปการแสดง ดนตรีตลอดจนการศิลปะการตีกลองล้านนาชนิดต่าง ๆ จากครูผู้เชี่ยวชาญ จนมีฝีมือเป็นที่ลือเลื่อง
ความเจนจัดในเชิงศิลป์ จะมีประโยชน์ต่อสังคมอย่างไร หากมิได้ถ่ายทอด ไปสู่วงกว้าง ด้วยความคิดนี้กระมัง ตาพันจึงมุ่งมั่นทำการสอนคนรุ่นใหม่ จากรุ่นสู่รุ่น รุ่นแล้วรุ่นเล่า ไม่ว่าจะเป็น ศิลปะการชกมวย การฟ้อนเจิง ฟ้อนเจิงสาวไหม ฟ้อนหอก ฟ้อนผางประทีป
ตลอดจนศิลปะการตีกลองปู๋จา กลองสะบัดชัยแบบโบราณ กลองมองเซิง กลองปูเจ่ หรือศิลปะการแสดงอื่น ๆ อีกมากมาย
ตลอดระยะเวลาที่ผ่านมาร่วม  ๕๐  ปี โดยไม่เคยเอ่ยปากขอรับค่าตอบแทนแต่ประการใด

 

 

 

 

 

นี่คือ ฟ้อนก๋ายลาย เป็นการเอาลีลาการต่อสู้ของชายชาตรีมาประยุกต์เป็นการฟ้อนของแม่ญิงล้านนา

 ขอชื่นชมรุ่นพี่ที่ช่วยสืบทอดวิชามิให้หมดวาระไปตามแม่ครู จนทุกวันนี้ชมรมพื้นบ้านล้านนายังมีรุ่นน้องสืบทอดการแสดงนี้อยู่เจ้าค่ะ 

 

 

เจ้านางหวังใจว่าความรู้ที่เจ้านางนำมาแบ่งปัน จะเป็นการสานต่อลมหายใจของวัฒนธรรมอีกมุมหนึ่งของชนชาติไทย (ไต)
และจะเป็นประโยชน์ต่อนักเรียน นักศึกษาผู้ที่ค้นคว้าทำรายงาน ตลอดจนผู้สนใจเพื่อความรู้ ความเพลิดเพลินนะเจ้าค่ะ 

เครดิต :

http://www.chiangmai-thailand.net/fon_lanna/jerng.html

http://www.sri.cmu.ac.th/~elanna/porjailanna/scripts/vip/vip_puan.html