“เปรต”กับความเชื่อ ประเพณี และวัฒนธรรมในบริบทสังคมไทย

        หากเวลาพูดถึงเปรต หลายคนคงนึกถึง ผี วิญญาณ อสูรกายที่เดินร้องโหยหวน ตัวสูงใหญ่ มือเท่าใบลาน ปากเท่ารูเข็ม หรือบางที่ได้ยินคำพูดจากผู้หลักผู้ใหญ่โบราณได้กล่าวไว้ว่า ระวังนะทำแบบนี้มือเท่าใบลาน ปากจะเท่ารูเข็ม เหมือนเปรต หรืออาจจะได้ยินคำดุด่า ว่าทอ กับเด็กๆที่ทำอะไรไม่น่ารัก ทำอะไรไม่ดี ว่า “เด็กเปรต” แล้วเปรตคืออะไร ความเชื่อกับเรื่องเปรตในประเทศไทยเป็นอย่างไรวันนี้ ผู้เขียนขอเล่าพอสังเขป แต่ไม่ได้ลงรายละเอียดในความเป็นเปรตตามหลักการในพระพุทธศาสนา แต่เป็นของความเชื่อ ประเพณี วัฒนธรรม ในบริบทของสังคมไทย

        “เปรต” (สันสกฤต: प्रेत เปฺรต; บาลี: peta เปตา) หมายถึงผี ตามความเชื่อในหลายศาสนาทั้ง ศาสนาพุทธ ศาสนาฮินดู ศาสนาซิกข์ และศาสนาเชน ตามความเชื่อนั้น เปรตเป็นผีได้รับความทุกข์ทรมานแสนสาหัสกว่าเมื่อครั้งเป็นมนุษย์มาก โดยต้องทรมานกับความหิวโหยและความเจ็บปวดทางกาย ความเชื่อเรื่องเปรตมีต้นกำเนิดมาจากพิธีกรรมทางศาสนาในประเทศอินเดียตั้งแต่ยุคโบราณ และเริ่มแพร่กระจายสู่สังคมในกลุ่มประเทศเอเชียตะวันออก คำว่า “Preta” (เปรตา) มักจะถูกแปลเป็นภาษาอังกฤษว่า “ผีที่หิวโหย”

        ความเชื่อเรื่องเปรตนั้นเริ่มต้นมาจากความเชื่อในชีวิตหลังความตาย และมักเกี่ยวข้องกับการเป็นโอปปาติกะ (ผู้ที่ผุดขึ้นเองจากอดีตกรรม มิต้องอาศัยการปฏิสนธิ) นำไปสู่ความเชื่อเรื่องเวรกรรมที่ต้องได้รับในโลกหน้าและการกลับชาติมาเกิดตามแต่ผลกรรมที่ได้กระทำเมื่อครั้งยังมีชีวิตอยู่ การจะหลุดพ้นจากการเป็นเปรตนั้นต้องอาศัยเวลานานชั่วกัปชั่วกัลป์ และหากมิได้สั่งสมบุญวาสนาพอหรือไม่ได้รับการอุทิศส่วนกุศลจากคนรู้จัก บุคคลนั้นอาจต้องทุกข์ทรมานเป็นเปรตไปชั่วนิรันด์

        การจะเกิดเป็นเปรตในโลกหน้านั้น โดยมากมักเป็นผลมาจากการก่อกรรมทำเข็ญอย่างร้ายแรงเมื่อครั้งเป็นมนุษย์ เช่น การฆ่าสัตว์ตัดชีวิต การทำร้ายผู้อื่นทั้งทางกาย วาจา และ ใจ โดยเฉพาะอย่างยิ่งหากผู้ที่ถูกทำร้ายเป็นบุพการีของตนหรือเป็นพระสงฆ์ การพูดปด พูดส่อเสียด การลักทรัพย์ รวมถึงความโลภ เป็นต้น หรือแม้กระทั่งเกิดขึ้นจากการเคยเป็นสัตว์นรกที่เวียนว่ายอยู่ในนรกนานนับโกฏิปี แต่ดวงวิญญาณยังไม่บริสุทธิ์พอที่จะไปเกิดในภพภูมิที่ดีขึ้น จึงต้องชดใช้กรรมต่อ โดยจะต้องไปเกิดเป็นเปรตที่มีรูปลักษณ์ที่น่าเกลียด เช่น มีร่างกายเน่าเฟะเสมือนซากศพ หรือมีสิ่งปฏิกูลอยู่ทั่วร่างกาย มักจะหิวโหยอยู่ตลอดเวลา และส่งเสียงร้องด้วยความเจ็บปวด หรือแม้แต่เป็นเปรตภายใต้รูปร่างของสัตว์ประหลาดชนิดต่าง ๆ ตามความเชื่อแต่ละประเทศ  “เปรต” มีร่างกายและความรู้สึกเช่นเดียวกับมนุษย์ แต่ในขณะที่มนุษย์ทั่วไปเมื่อมองดูสายน้ำจะมองเห็นเป็นเพียงกระแสน้ำใส ๆ ธรรมดา แต่เมื่อเปรตจ้องมองแม่น้ำจะมองเห็นสิ่งน่าเกลียดน่ากลัว เช่น หนอง หรือ เลือด

        จากความเชื่อและอิทธิพลของศาสนาฮินดูและพุทธศาสนาในภูมิภาคเอเชียส่วนใหญ่ เปรตจึงมีอิทธิพลอย่างเด่นชัดในวัฒนธรรมของหลากประเทศ อาทิอินเดีย เนปาลศรีลังกา จีน ญี่ปุ่น เกาหลี เวียดนาม ทิเบต ไทย กัมพูชา ลาว และเมียนมาร์

        “เปรต”ตามความเชื่อไทย เป็นผี มีรูปร่างสูงเท่าต้นตาล ผมยาว คอยาว ผอมโซ ผิวดำ ท้องโต มือเท่าใบลาน แต่มีปากเท่ารูเข็ม และเปรตจะหิวอยู่ตลอดเวลาเนื่องจากกินอะไรไม่ได้ จึงชอบมาขอส่วนบุญในงานบุญต่างๆ ซึ่งเมื่อสะสมบุญได้แล้วเกิดใหม่ชาติหน้าจะได้ไม่ต้องทุกข์ทรมานอย่างที่เป็นอยู่ ซึ่งจากลักษณะนี้ทำให้คำว่า “เปรต” กลายมาเป็นคำด่าในภาษาไทยที่หมายถึง คนที่อดอยากผอมโซ เที่ยวรบกวนขอเขากิน หรือเมื่อมีใครได้โชคลาภก็เข้ามาขอแบ่งปัน ความเชื่อ เรื่องเล่าเกี่ยวกับเปรตในประเทศไทย มีเรื่องใดบ้าง

        เปรตวัดสุทัศน์ : เป็นความเชื่อแต่ครั้งต้นกรุงรัตนโกสินทร์เกี่ยวกับเรื่องราวของเปรตแห่งวัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร ที่เล่ากันว่าที่วัดแห่งนี้มักมีเปรตปรากฏกายในเวลากลางคืนเป็นที่น่ากลัวอย่างยิ่ง ประกอบกับอหิวาตกโรคที่ระบาดจนมีผู้คนล้มตายเป็นจำนวนมากในรัชสมัยรัชกาลที่ 2 จนเผาศพแทบไม่ทัน ณ วัดสระเกศ จนมีคำกล่าวคล้องจองกันว่า "แร้งวัดสระเกศ เปรตวัดสุทัศน์ " ซึ่งแท้ที่จริงแล้ว เรื่องเล่าเปรตวัดสุทัศน์ฯนั้น มาจากภาพวาดบนฝาผนังในอุโบสถ ที่เป็นรูปเปรตตนหนึ่งนอนพาดกายอยู่ และมีพระสงฆ์ยืนพิจารณาอยู่ ซึ่งภาพนี้มีชื่อเสียงมากในสมัยอดีต เป็นที่เลื่องลือกันของผู้ที่ไปที่วัดแห่งนี้ว่าต้องไปดู และสิ่งที่ผู้คนเห็นว่าเป็นเปรตนั้น ผู้คนที่อาศัยอยู่บริเวณวัดแห่งนี้มายาวนานบอกว่า แท้ที่จริงแล้วเป็นเงาของเสาชิงช้าที่อยู่หน้าวัด ในสายหมอกยามเช้าต่างหาก ต่อมา เรื่องเปรตวัดสุทัศน์นี้ได้นำมาเขียนเป็นนวนิยาย และทำเป็นละครโทรทัศน์ในปี พ.ศ. 2546 ออกอากาศทางช่อง 7 นำแสดงโดย วรนุช วงษ์สวรรค์ และเอกรัตน์ สารสุข

        เปรตกู้ : เปรตกู้ เคยปรากฏเป็นข่าวครึกโครมผ่านทางสื่อมวลชนมาครั้งหนึ่ง ในเดือนเมษายน พ.ศ. 2543 เมื่อทางหนังสือพิมพ์ไทยรัฐลงข่าวหน้าหนึ่งว่า มีผู้บันทึกวิดีโอของเปรตได้ที่ป่าคำชะโนด อำเภอบ้านดุง จังหวัดอุดรธานี รวมทั้งปาฏิหาริย์ต่าง ๆ ในป่าแห่งนี้ได้อีกด้วย เช่น การตักบาตรกับต้นไม้โดยรุกขเทวดาซึ่งจะได้เป็นข้าวมธุปายาส เป็นต้น เมื่อวิดีโอชุดนี้ได้เผยแพร่ออกไป มีบุคคลจำนวนหนึ่งให้ความเชื่อถือ เช่น พ.อ.นพ.พงศักดิ์ ตั้งคณา นักพูดชื่อดัง รวมทั้งพระพยอม กัลยาโณ พระนักเทศน์ชื่อดังเจ้าอาวาสวัดสวนแก้ว เป็นต้น

        ต่อมา ความได้ปรากฏว่าแท้ที่จริงแล้ว เรื่องทั้งหมดในเทปวิดีโอนั้น ล้วนแต่เป็นการจัดฉาก โดยบุคคลที่ชื่อ นายกิตติ ประภัสโรบล หรือที่นิยมเรียกกันว่า "อาจารย์กู้" ซึ่งนายกิตติได้มีพฤติกรรมหลอกลวงเช่นนี้มาหลายต่อหลายครั้งแล้ว โดยในครั้งนี้นายกิตติได้แสดงเป็นเปรตจึงถูกเรียกว่า "เปรตกู้" ต่อมานายกิตติก็ได้ถูกตำรวจที่นำโดย พล.ต.ต.คงเดช ชูศรี จับกุม และถูกศาลพิพากษาให้จำคุกให้ข้อหาหลอกลวงประชาชน เมื่อพ้นโทษออกมาแล้ว นายกิตติได้ประกอบอาชีพขับรถแท็กซี่

        นอกจากนี้ด้วยรูปร่างของเปรต ที่ตามความเข้าใจของผู้คน คือ “ตัวผอม สูงเท่าต้นตาล ปากเท่ารูเข็ม มือใหญ่เท่าใบลาน พูดไม่ได้เลยต้องส่งเสียงร้องวี้ดๆ” คือนิยามของ “เปรต” ที่หลายคนคุ้นเคยโดยเฉพาะคนไทย เพราะเป็นเรื่องเล่าที่ถูกถ่ายทอดต่อๆ กันมาทุกยุคทุกสมัย ทำให้สังคมไทยมีความสัมพันธ์กับคำว่า “เปรต”อย่างใกล้ชิดในเชิงวัฒนธรรม เช่น เปรียบเทียบคนที่มีตัวสูงกว่าคนอื่นว่า สูงเหมือนเปรต หรือใช้เรียกคนที่ผอมโซว่า ผอมเหมือนเปรต อดอยากเหมือนเปรต และบางภูมิภาคยังใช้เป็นคำชมด้วย เช่น สวยเหมือนเปรต หรือ อยู่ดีเหมือนเปรต แต่ในเบื้องต้นแล้วรูปร่างรูปลักษณ์ของ “เปรต” นั้นเป็นอย่างไร อาจจะแบ่งรูปร่างลักษณะตามคำนิยมในพระไตรปิฎก ดังนี้

เบื้องต้นเปรตแบ่งเป็น 2 ประเภท คือ

1. เปรตที่มาจากโลกมนุษย์เป็นคนที่ทำกรรมไม่หนักถึงขั้นที่ว่าจะต้องไปเกิดเป็นสัตว์นรก แต่ก็ยังมีกรรมหนักบางอย่างอยู่ ดังนั้น เมื่อคนเหล่านี้ตายแล้วก็จะไปเกิดเป็นเปรตทันที
2. เปรตที่มาจากนรกเป็นผู้ที่ทำกรรมหนักแม้ชดใช้กรรมในนรกมาแล้วก็ยังไม่หมดกรรม เพราะมีเศษกรรมติดอยู่ต้องมาเกิดเป็นเปรตเพื่อใช้กรรมต่อ

        นอกจากนี้เปรตยังมีรูปร่างหน้าตาแตกต่างกันและไม่ได้มีแค่เปรตหน้าตาน่าเกลียดน่ากลัวเท่านั้น แต่เปรตที่หน้าตาดูดีก็มี โดยตามคำนิยามในพระไตรปิฎก มีบางช่วงบางตอนที่บอกเล่าถึงเปรตที่มีความแปลกประหลาดกว่าปกติ แต่อาจยังไม่ค่อยเป็นที่รู้จัก ได้แก่

        เปรตปากหมู (สุกรเปตวัตถุ) เป็นเปรตที่มีปากเหมือนหมู แต่มีร่างกายเป็นทองเปล่งประกาย เพราะชาติก่อนเป็นผู้สำรวมกายแต่ไม่สำรวมวาจา เรียกว่าทำบาปด้วยปาก

        เปรตปากเน่า มีร่างกายสวยงามดั่งทองคำ แต่ปากเหม็นและมีหนอนอยู่ในปาก เนื่องจากชาติก่อนแม้เป็นผู้ประพฤติพรหมจรรย์ แต่ชอบพูดจาส่อเสียดและโกหก

        เปรตเศษบาป มาจากสัตว์นรกที่ยังชดใช้กรรมไม่หมด ต้องมาชดใช้ต่อในภูมิเปรต เช่น เปรตชิ้นเนื้อ ที่ล่องลอยอยู่บนท้องฟ้า มีนกต่างๆ รุมจิก จนร้องออกมาด้วยความเจ็บปวด เนื่องจากตอนเป็นมนุษย์มีอาชีพฆ่าวัว, เปรตก้อนเนื้อ มีชะตากรรมเดียวกันกับเปรตชิ้นเนื้อ แต่ที่เป็นก้อนเพราะตอนเป็นมนุษย์มีอาชีพฆ่านก, เปรตไม่มีผิวหนัง มีลักษณะเป็นมนุษย์แต่ไม่มีผิวหนัง ลอยไปมาอยู่บนฟ้าและมีนกรุมจิก เนื่องจากชาติก่อนมีอาชีพฆ่าแกะเพื่อถลกหนังไปขาย

        เปรตถูกไฟไหม้ แต่งกายคล้ายพระห่มจีวรแต่มีเปลวไฟเผาไหม้ตัวเองตลอดเวลา เนื่องจากชาติก่อนบวชเป็นพระ แต่ทำผิดพระวินัยหลายอย่างทำให้ต้องมาเกิดเป็นเปรตชดใช้กรรม

        กลุ่มเปรตกอบแกลบ มีทั้งหมด 4 ตน ตนแรกเอาแกลบข้าวสาลีที่มีไฟลุกโชนโปรยใส่หัวตนเอง เพราะในชาติก่อนเป็นพ่อค้าขี้โกง ตนที่สองเอาค้อนเหล็กทุบหัวตนเองจนแตก เพราะชาติที่แล้วทำร้ายมารดา ตนที่สามเป็นผู้หญิงกินเนื้อส่วนหลังและเลือดของตนเอง เพราะชาติก่อนแอบกินเนื้อแล้วโกหกและไม่ยอมรับผิด ตนสุดท้ายนั่งกินของสกปรก เนื่องจากชาติก่อนเป็นคนขี้งก เวลามีคนมาขออะไรชอบโกหกว่าไม่มีให้

        เปรตโดนค้อน 60,000 ลูกตกใส่หัว เนื่องจากชาติก่อนเคยหมั่นไส้พระเลยดีดก้อนกรวดใส่ศีรษะพระ ทำให้ต้องเกิดมาเป็นเปรตที่มีค้อนเหล็กตกใส่หัวถึง 60,000 ลูก

        นอกจากนี้เปรตยังมีความข้องเกี่ยวกับวัฒนธรรมประเพณีท้องถิ่นด้วย เช่น ประเพณีชิงเปรตซึ่งเป็นประเพณีสำคัญในวันสารทเดือนสิบของคนไทยภาคใต้ เป็นต้น เพื่ออุทิศส่วนกุศลให้บรรพบุรุษรวมถึงส่งผลบุญให้เปรตด้วยเชื่อว่าจะช่วยบรรเทากรรมหนักให้เบาลงได้ และยังมีการนำเครื่องเซ่นไหว้ตั้งที่ร้านเปรต (ลักษณะคล้ายเสาสูง มีที่วางอาหารด้านบน)

        นี่เป็นเพียงส่วนหนึ่งของเปรตที่มีความหลากหลายแตกต่างไปจากที่เราเคยรับรู้มาก่อน แต่สิ่งที่เหล่าเปรตมีเหมือนกันก็คือ ชาติที่แล้วล้วนแต่เป็น “คนบาป” ก่อกรรมทำเข็ญกับทั้งคนและสัตว์ ทำให้เมื่อตายไปแล้วต้องชดใช้กรรมด้วยความทรมานในรูปแบบของ “เปรต” สุดท้ายแล้วแม้จะยังมีข้อถกเถียงกันในหลายตำราว่าเปรตคือผีหรืออสุรกาย หรือแท้จริงแล้วเป็นอย่างอื่น และยังไม่สามารถพิสูจน์เรื่องราวต่างๆ ของเปรตได้ แต่ก็เป็นหนึ่งในกุศโลบายที่อยากให้คนทำแต่ความดีในขณะที่ยังมีชีวิตอยู่

***************