"โอ่งหมัน" ตำนานโอ่งแดงแห่งการวางแผนครอบครัวในอดีต

หากพูดถึง "โอ่งหมัน" หลายคนอาจไม่คุ้นหู แต่สำหรับคนรุ่นพ่อแม่หรือปู่ย่าตายายที่เคยผ่านช่วง 30-40 ปีก่อน คงจะจำกันได้ว่าโอ่งแดงใบใหญ่ใบนี้เกี่ยวข้องกับโครงการวางแผนครอบครัวของรัฐในสมัยนั้น

โอ่งหมันคืออะไร?

"โอ่งหมัน" เป็นโอ่งดินเผาสีแดงขนาดใหญ่ ที่เคยถูกแจกให้กับครอบครัวที่พ่อหรือแม่เข้ารับการทำหมัน โดยเฉพาะในภาคอีสาน เช่น จังหวัดสกลนคร คนเฒ่าคนแก่จึงเรียกกันติดปากว่า "โอ่งหมัน" สื่อถึงรางวัลที่ได้รับหลังจากทำหมันเสร็จ

โอ่งหมันมีลักษณะเด่นคือ เนื้อดินหนาและหนักมาก จนบางคนเล่าว่า ต้องใช้แรงคนถึง 4 คนช่วยกันทั้งงัด ทั้งดัน กว่าจะย้ายที่ได้ นอกจากใช้เก็บน้ำฝนแล้ว ยังมีความทนทานจนหลายครอบครัวยังคงมีโอ่งนี้อยู่จนถึงปัจจุบัน

แม้ว่าจะไม่มีข้อมูลชัดเจนว่า "โอ่งหมัน" เป็นโครงการของหน่วยงานใด แต่มีข้อสันนิษฐานว่า อาจเกี่ยวข้องกับโครงการวางแผนครอบครัวของรัฐบาลไทยในอดีต ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากองค์กรด้านสาธารณสุข เพื่อรณรงค์การคุมกำเนิด และสนับสนุนให้ครอบครัวมีขนาดที่เหมาะสมต่อรายได้

ในช่วงนั้น มีการแจกสิ่งของจูงใจ ให้กับผู้ที่เข้าร่วมโครงการทำหมัน เช่น ผ้าห่ม รถจักรยาน และโอ่งน้ำ ซึ่งโอ่งหมันอาจเป็นหนึ่งในของรางวัลที่นิยมแจกในภาคอีสาน

โอ่งแดงในภาษาถิ่นเรียกว่าอะไรบ้าง?

ในภาคอีสาน โอ่งดินเผาสีแดงที่ใช้เก็บน้ำมักถูกเรียกว่า "โอ่งแดง" หรือ "โอ่งหมัน" ตามวัฒนธรรมท้องถิ่น แต่ในภาคอื่น ๆ อาจมีชื่อเรียกแตกต่างกัน เช่น

ภาคกลาง – มักเรียกว่า "โอ่งมังกร" (ถ้าเป็นโอ่งลายมังกรจากราชบุรี) หรือ "โอ่งแดง" ตามลักษณะสี

ภาคเหนือ – อาจเรียกว่า "โอ่งดิน" หรือ "โอ่งเผา"

ภาคใต้ – บางพื้นที่อาจเรียกว่า "ไหเก็บน้ำ" หรือ "โอ่งดิน"

แม้ว่าโครงการแจกโอ่งหมันจะหมดไปนานแล้ว แต่โอ่งใบเก่าเหล่านี้ยังคงเป็นส่วนหนึ่งของครอบครัวไทยหลายบ้าน โดยเฉพาะในพื้นที่ชนบทที่ยังใช้โอ่งเก็บน้ำฝน นอกจากนี้ บางบ้านยังคงเก็บโอ่งหมันไว้เป็นของที่ระลึกทางประวัติศาสตร์ เพราะมันไม่ใช่แค่โอ่งธรรมดา แต่เป็นสัญลักษณ์ของนโยบายวางแผนครอบครัวที่ส่งผลต่อสังคมไทยในยุคนั้น

ใครที่ยังมี "โอ่งหมัน" อยู่ที่บ้าน ลองสังเกตดูว่ามันยังแข็งแรงดีอยู่ไหม หรืออาจจะกลายเป็นของสะสมที่มีเรื่องเล่าอันน่าสนใจให้ลูกหลานฟังต่อไป!