หอพระนาก
หอพระนาก ตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ของพระอุโบสถ ใกล้กับพระวิหารยอดตรงกันข้ามกับ หอพระมณเฑียรธรรม พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้า ฯ ให้สร้างขึ้นในระยะที่ 2 ของการสร้างวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อขยายเขตพระระเบียงออกไปทางด้านทิศเหนือ เพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปหล่อและแผลงด้วยนาก ซึ่งอัญเชิญมาจากพระนครศรีอยุธยา และถือพระนากเป็นพระประธานในการ “เปตพลี” (การอุทิศกุศลแก่ผู้ล่วงลับไปแล้ว) ลักษณะของหอพระนากในรัชกาลนี้ ไม่ปรากฏหลักฐานว่ามีรูปร่างอย่างไร
ในสมัยรัชกาลที่ 3 หอพระนากคงจะชำรุดทรุดโทรมจึงโปรดเกล้า ฯ ให้ซ่อมแปลงหอพระนาก แล้วประดิษฐานพระพุทธรูปต่าง ๆ หลายสิบองค์ มีทั้งหุ้มทองบ้าง หุ้มเงินบ้าง หุ้มนากบ้าง รวมทั้งรูปพระเชษฐบิดร คือรูปสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 ซึ่งสร้างกรุงศรีอยุธยา ที่แปลงเป็นพระพุทธรูปแล้วนั้นก็ประดิษฐานอยู่ด้วย ส่วนพระอัฐิเจ้านายนั้นเก็บอยู่ในตู้พนังข้างหลังพระวิหาร
ในสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อเตรียมงานสมโภชพระนครครบ 100 ปี โปรดเกล้า ฯ ให้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ เมื่อครั้งดำรงพระอิศริยยศเป็น พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นเทวะวงศ์วโรปการปฏิสังขรณ์หอพระนาก ซ่อมแซมช่อฟ้า ใบระกา และหลังคา รวมทั้งลงรักปิดทองซุ้มประตูหน้าต่างภายนอกทั้งหมด ตลอดจนเขียนผนังเพดาน ทำตู้ ปูพื้น และทำพระโกศทรงพระอัฐิในหอพระนากทั้งหมด ส่วนพระพุทธรูปทั้งหมดที่ประดิษฐานอยู่ในหอพระนาก โปรดเกล้า ฯ ให้อัญเชิญไปประดิษฐานไว้บนพระวิหารยอด อย่างไรก็ตามด้วยความเคยชินที่เคยเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปแผลงด้วยนากเช่นนี้ จึงยังคงเรียกว่า "หอพระนาก" มาตราบจนทุกวันนี้
ในสมัยรัชกาลที่ 7 เมื่อเตรียมงานสมโภชพระนครครบ 150 ปี โปรดเกล้า ฯ ให้ปฏิสังขรณ์ทั้งภายนอกและภายในทั้งหลัง เขียนลายผนังด้านในใหม่เป็นลายพุ่มข้าวบิณฑ์อย่างเดิม แล้วทำพระโกศทรงพระอิฐเจ้านายที่ยังไม่มีพระโกศที่บรรจุทั้งหมด สิ่งที่เพิ่มเติมคือ เจาะผนังด้านทิศตะวันตกให้เป็นช่องสร้างเป็นพระวิมานประดิษฐานพระบรมอัฐิ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระบวชราชเจ้า กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ในรัชกาลที่ 1,2 และ 3 เบื้องหน้าพระวิมานสร้างเป็นซุ้มคูหาตั้งพระเบญจาแบบย่อเก็จด้านหน้า ด้านหลังติดผนังสำหรับเป็นที่ประดิษฐานพระโอศทรงพระอัฐิเจ้านายในพระบรมราชจักรีวงศ์ ระหว่างการบูรณะหอพระนากได้อัญเชิญพระบรมอัฐิและพระอัฐิ ไปพักไว้ท้ายจรนำปราสาทพระเทพบิดรเป็นการชั่วคราว เมื่อการบูรณะสำเร็จแล้ว ใน พ.ศ. 2475 จึงได้เชิญพระบรมอัฐิและพระอัฐิขึ้นประดิษฐานในหอพระนากตามตำแหน่งที่จัดไว้
ในรัชกาลที่ 9 ได้มีการเสริมหน้าต่างกระจกขึ้นอีกชั้นหนึ่ง นอกหน้าต่างลายรดน้ำของเดิม เพื่อป้องกันการเสียหายของลายรดน้ำเมื่อถูกแดดฝน พร้อมทั้งทำเหล็กม้วนปิดซุ้มคูหาที่ตั้งพระบรมอัฐิและพระอัฐิ
พระโกศในหอพระนากมีจำนวน 261 พระโกศโดยแบ่งเป็นหมู่ดังต่อไปนี้
- พระบวรราชเจ้า 4 พระโกศ
- กรมพระราชวังบวรและพระปฐมวงศ์ 15 พระโกศ
- พระมเหสีในรัชกาลที่หก 3 พระโกศ
- พระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่หนึ่ง 23 พระโกศ
- พระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่สอง 43 พระโกศ
- พระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่สาม 36 พระโกศ
- พระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่สี่ 61 พระโกศ
- พระราชโอสรธิดาในรัชกาลที่ห้า 44 พระโกศ
- พระสัมพันธวงศ์เธอ 16 พระโกศ
- พระโกศของชั้นหลานหลวงในวังหลวง วังหน้า วังหลัง อีกจำนวนหนึ่ง
โดยมีรายพระนามในชั้นพระวิมาน ชั้นพระเบญจาที่ 1 ชั้นพระเบญจาที่ 2 ดังนี้
- ชั้นพระวิมาน 4 พระโกศ
- ยกพื้นพระเบญจาชั้นที่ 1 จำนวน 2 พระโกศ
- พระเบญจาชั้นที่ 1 จำนวน 13 พระโกศ
- เจ้าขรัวเงิน แซ่ตัน
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าแก้ว กรมพระศรีสุดารักษ์ แบ่งจากหอพระธาตุมณเฑียรมาบรรจุเคียงข้างพระสวามี
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากุ กรมหลวงนรินทรเทวี
- สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้าฉิม กรมขุนอนัคฆนารี
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าลา กรมหลวงจักรเจษฎา
- พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชี กรมขุนรามินทรสุดา
- สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้าตัน กรมหลวงเทพหริรักษ์
- สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้าเกศ กรมขุนอิศรานุรักษ์
- สมเด็จพระราชชายานารี เจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอาภรณ์
- สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุ้ย กรมหลวงพิทักษ์มนตรี
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าปิ๋ว
- พระเบญจาชั้นที่ 2 จำนวน 23 พระโกศ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทับทิม กรมหมื่นอินทรพิพิธ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเกสร
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดวงสุดา
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดวงจักร กรมหมื่นณรงค์หริรักษ์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุด
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดารากร กรมหมื่นศรีสุเทพ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านุ่ม
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอภัยทัต กรมหลวงเทพพลภักดิ์
- สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามั่ง กรมพระยาเดชาดิศร
- สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุริยา กรมพระรามอิศเรศ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามณี
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอุบล
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามณฑา
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธิดา
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพลับ (ในรัชกาลที่ 1)
- พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าฉิม กรมหมื่นนรินทรเทพ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุริยวงศ์ กรมหลวงพิเศษศรีสวัสดิสุขวัฒนวิไชย
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าฉัตร กรมหมื่นสุรินทรรักษ์
- พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเจ่ง กรมหมื่นนเรนทร์บริรักษ์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทัศน์ กรมหมื่นไกรสรวิชิต
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าฉิมพลี
- พระเบญจาชั้นที่ 3 จำนวน 43 พระโกศ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสายสมร
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมแสง กรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชา
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามรกฎ กรมขุนสถิตย์สถาพร
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากปิตถา กรมหมื่นภูบาลบริรักษ์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านิ่มนวล
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทินกร กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าขัตติยา กรมหมื่นถาวรวรยศ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภา
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหรุ่น
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากล้วยไม้ กรมหมื่นสุนทรธิบดี
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าน้อย
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารสคนธ์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพนมวัน กรมพระพิพิธโภคภูเบนทร์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากุญชร กรมพระพิทักษเทเวศร์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านวม กรมหลวงวงศาธิราชสนิท
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลำภู กรมขุนกัลยาสุนทร
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอรุณวงษ์ กรมหลวงวรศักดาพิศาล สุพรรฒนาการสวัสดิ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแม้นเขียน
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าส้มจีน
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเนียม
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอินทนิล
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปราโมช กรมขุนวรจักรธรานุภาพ
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามารยาตร
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากนิษฐน้อยนารี
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสภา
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากัณฐา
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุบผา
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเกยูร
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสังวาลย์
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวงศ์