นกหัสดีลิงค์พาหนะสู่สวรรค์ความเชื่อคนล้านนา

นกหัสดีลิงค์พาหนะสู่สวรรค์ความเชื่อคนล้านนา

ในมหาเวสสันดรชาดก กล่าวถึงบรรดาสัตว์ทั้งหลาย ทั้งสัตว์ไม่มีเท้า สัตว์สองเท้า และสัตว์สี่เท้าในหิมพานต์ไว้มากมาย สำหรับสัตว์ประเภทนก ท่านเจ้าคุณพระธรรมปริยัติโสภณ (วรวิทย์ คงฺคปญฺโญ) เจ้าคณะภาค 10 วัดโมลีโลกยาราม กทม. ได้พรรณนาถึงนกในป่าหิมพานต์ 4 จำพวก ได้แก่ ชีวปุตตา มีหงส์เป็นหัวหน้า, ชีวปุตตาปิยาจโน มีนกยูงเป็นหัวหน้า, ปิยาปุตตาปิยานันทา มีนกการเวก เป็นหัวหน้า และนันทิกา มีนกหัสดีลิงค์ เป็นหัวหน้า

แสดงว่านกหัสดีลิงค์ มีกำลังอำนาจ มีความสามารถ จึงได้เป็นหัวหน้าของกลุ่มนันทิกา ปกครองนกชนิดอื่นๆ ในกลุ่มของตนเองได้
นกหัสดีลิงค์ หรือนกหัสดิน หรือนกหัสดินทร์ คำศัพท์ภาษาบาลีว่า หตฺถิลิงฺคสกุโณ หมายถึง นกมีเพศเหมือนช้าง แต่ชาวล้านนาเรียกสั้นๆ ว่า นกหัต เป็นสัตว์หิมพานต์ชนิดหนึ่ง ว่ามีขนาดใหญ่มาก มีกำลังมหาศาล เทียบเท่าช้างสาร 5 ตัว ลำตัวเป็นนก มีปีก มีหาง อย่างนก แต่หัว
เหมือนช้าง มีงวง มีงา

การนำเอานกหัสดีลิงค์มาประกอบปราสาทศพ มิใช่มีเฉพาะในล้านนา ชาวอีสานในสมัยโบราณ นิยมทำนกหัสดีลิงค์ประกอบศพพระเถระผู้ใหญ่ เจ้านายผู้ใหญ่ หรือศพผู้มีวาสนาบารมีสูงยิ่ง มีข้อควรสงสัยว่า ธรรมเนียมการทำศพรูปนกหัสดีลิงค์ เอาแบบอย่างมาจากที่ใด ก็ได้ความจากนักปราชญ์ 2 ท่าน คือ เมื่อพ.ศ. 2482 พระยาอนุมานราชธน (ยง เสถียรโกเศศ) เคยทำหนังสือถวาย กรมพระยานริศรานุวัติวงศ์ ความว่า “ชาวเชียงใหม่ ทำศพโดยทำรูปนกหัสดีลิงค์ น่าจะเอาอย่างมาจากอุตตรกุรุ (คืออินเดีย)” กรมพระยานริศฯ ประทานคำตอบว่า “ประเพณีจากอินเดียมาสู่เขมร จากเขมรเข้ามาไทยภาคอีสาน แล้วทางพายัพจึงเอาอย่างมาจากอีสาน”

ศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร.มณี พยอมยงค์ ศิลปินแห่งชาติ ได้กล่าวถึงพญามังราย ทำปราสาทศพพญาลาวเม็ง                   ผู้เป็นพระราชบิดา (พ.ศ.1802) ในหนังสือคร่าวร่ำ 700 ปี เมืองเชียงใหม่ว่า..............
ยอดปราสาทแหลม ซอนแซมเลิศหล้า ปลอมเมฆฝ้าภายบน
ผ้ายวงยาบย้อย รอบนิเวศน ผ้าแฮ (แร) จน น้ำทองผ่องแผ้ว
เสาขอมไข ล้วนใส่แว่นแก้ว สีแวววรรณหยวาดยวะ
ดั่งเวไชยยนต์ แห่งตนมาฆะ อธิราชเจ้าองค์อินทร์
ภายลุ่มน้ำ แปงรูปลายศิลป์ นกหัสดินทร์ ปกงวงอาจอ้า
พริบพับตา ปกหางหวาดหว้า ปูนทัศนาใช่น้อย
ปราสาทบรม สมบูรณ์เรียบร้อย
พระยอดสร้อยมังราย
ยกหีบศพ ลาวเม็งบุญผาย ขึ้นใส่หว่างราย เสาขอมเขตขั้น…

ยังมีหลักฐานที่ปรากฏในพงศาวดารโยนก ของพระยาประชากิจกรจักรว่า “ลุศักราช 940 (พ.ศ.2121) ปีขาล สัมฤทธิศก     เดือนอ้าย ขึ้น 12 ค่ำ นางพระยาวิสุทธิราชเทวี ผู้ครองนครพิงค์เชียงใหม่ ถึงพิราลัย พระยาแสนหลวงแต่งการศพเป็นพิมานบุษบก ตั้งบนหลังนกหัสดินทร์ (นกหัสดีลิงค์) ขนาดใหญ่ รองด้วยเลื่อนแม่สะดึง เชิญหีบพระศพขึ้นไว้ในบุษบกนั้น แล้วฉุดชักไปด้วยแรงคชสาร เจาะกำแพงเมืองออกไปถึงทุ่งวัดโลก ก็กระทำฌาปนกิจถวายเพลิง ณ ที่นั้น เผาพร้อมทั้งรูปสัตว์และวิมานที่ทรงศพนั้นด้วย จึงเป็นธรรมเนียมลาวในการปลงศพ เจ้าผู้ครองนคร ทำเช่นนี้สืบกันมา
นอกจากนี้ ในตำนานพื้นเมืองเชียงแสน ซึ่งอยู่ในตำนานสิงหนวติ ประชุมพงศาวดารภาคที่ 61 ได้กล่าวถึงการส่งสักการศพของพระสงฆ์เถระผู้ใหญ่ และเจ้านายดังนี้
1. ศักราชได้ 1045 ตัว (พ.ศ.2226) ราชครูเจ้าหลวงอนิจกรรมไปแล้ว ใส่ปราสาทต่างลูกนกหัสดีลิงค์ ส่งสักการด้วยเรือพ่วงกลางน้ำแม่ของ
2. ศักราชได้ 1050 ตัว (พ.ศ.2231) มหาป่าเจ้าวัดศรีไชยตนหลวง อนิจกรรมไปแล้วใส่ปราสาทต่างลูกนกหัสดีลิงค์ ส่งสักการด้วยพ่วงแพ
3. ศักราชได้ 1079 ตัว (พ.ศ.2239) สมเด็จมหาปาลเจ้า วัดเชตวันถึงอนิจกรรมไปแล้ว ใส่ปราสาทต่างลูกช้างเอราวัณ          ส่งสังการด้วยเรือพ่วงกลางแม่น้ำของ
4.ศักราชได้ 1079 ตัว (พ.ศ.2260) ปี...เล้า เดือน 4 มหาป่าวัดศรีดอนไชยต้นน้อย อนิจกรรมไป ใส่ปราสาทต่างลูกนกหัสดีลิงค์ ส่งสักการแล
5.ศักราชได้ 1086 ตัว (พ.ศ.2267) มหาสังฆราชเจ้า วัดป่าแดงหลวงตนใหญ่ อนิจกรรมไปแล้ว สร้างปราสาทลูกช้างเอราวัณ ส่งสักการ
6.ศักราชได้ 1090 ตัว (พ.ศ.2271) ปีเปิกสัน เจ้าฟ้ายอดคำเมือง กินเมืองได้ 4 ปี อายุ 25 ก็จุติไปแล้วสร้างปราสาทใส่ รูปนกหัสดีลิงค์ แล้วส่งสักการเสีย
(หมายเหตุ : ลูกช้างเอราวัณ คงจะเป็น ลูกนกหัสดีลิงค์นั่นแหละ…ผู้เขียน)

ในปัจจุบัน การทำปราสาทศพนกหัสดีลิงค์มีเฉพาะพระสงฆ์ มหาเถระผู้ทรงสมณศักดิ์ และสูงด้วยวัยวุฒิเท่านั้น สำหรับฆราวาสไม่เคยเห็นมีปรากฏ ดังเช่นงานศพพลตรีเจ้าราชบุตร (วงษ์ตะวัน ณ เชียงใหม่) เจ้านายฝ่ายเหนือชั้นสูงของเชียงใหม่           เมื่อวันที่ 13 มกราคม 2516 ก็ไม่มีนกหัสดีลิงค์ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ

พระราชทานโกศศพ เชิญขึ้นประดิษฐานบนราชรถ เคลื่อนขบวนจากคุ้มวงษ์ตะวัน

(ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำปิง ตรงข้ามสำนักงานเทศบาลนครเชียงใหม่) ไปสู่เมรุชั่วคราววัดสวนดอก
ประเพณีงานศพของประชาชนทั่วไปในปัจจุบัน ไม่มีนกหัสดีลิงค์มาเกี่ยวข้อง มีเพียงแต่การวางหีบศพไว้บนปราสาทที่ตกแต่งอย่างวิจิตรงดงาม ลากจูงไปกระทำฌาปนกิจ ณ ฌาปนสถาน

ความเชื่อถือของคนล้านนาในพิธีศพพระเถระ
วัฒนธรรมของคนล้านนาเกี่ยวกับพิธีศพนั้น เป็นความเชื่อที่ฝังรากลึกในวิถีชีวิตของคนเมืองมานานนับหลายร้อยปี เมื่อมีคนตายจะต้องจัดงานศพขึ้นเพื่อเป็นการไว้อาลัย แก่คนตายอย่างสมเกียรติ พิธีศพของคนล้านนาจะแตกต่างจากภาคอื่น คือการจัดแต่งปราสาทศพ ประดับประดาด้วยดอกไม้สดหรือแห้ง หลอดไฟระยิบระยับให้ดูแลสวยงาม สำหรับนัยว่าเพื่อเป็นการยกย่องผู้ตายให้ขึ้นไปสู่สวรรค์ชั้นฟ้า

พิธีศพของพระเถระผู้สูงด้วยวัยวุฒิและทรงสมณศักดิ์ จะได้รับความสนใจเป็นพิเศษ ปราสาทใส่ศพของพระเถระชาวล้านนาจะยิ่งใหญ่ไม่แพ้ปราสาทศพของบรรดาเจ้านายฝ่ายเหนือ ตามคติความเชื่อโบราณของคนล้านนา พระเถระและเจ้านายได้รับการยกย่องในสังคมว่าเป็นชนชั้นสูง เมื่อมรณภาพหรือสิ้นชีพไปแล้ว จะไปจุติในภพที่สูงกว่า หรือเป็นเทพสถิตในสรวงสวรรค์ชั้นต่างๆ บนเขาพระสุเมรุ อันเป็นความเชื่อที่เกิดขึ้นจากความเชื่อระหว่างศาสนาพุทธและศาสนาพราหมณ์ผสมกัน

ตามประเพณีที่ทำกันมาแต่โบราณ งานศพของพระสงฆ์จะมีการทำบุญทำทานกันอย่างใหญ่โต มีมหรสพและการละเล่น

เพื่อลดความวังเวงหรือโศกเศร้า โดยเฉพาะปราสาทศพ ได้รับการตกแต่งประดับประดาอย่างสวยงามอลังการ

ซึ่งทำเป็นรูปนกหัสดีลิงค์ ถือว่าเป็นพาหนะของผู้มีบุญหนักศักดิ์ใหญ่เท่านั้น

การประดับประดาปราสาทศพของพระ ดูจะหรูหลาและใหญ่โตมากกว่าของคนทั่วไป โดยเฉพาะพระที่มีอายุพรรษามากๆ หรือพระที่ทรงสมณศักดิ์ชั้นสูงๆ เป็นที่เคารพนับถือของศรัทธาสาธุชน ก็จะจัดงานยิ่งใหญ่มากขึ้น จะนิยมเก็บศพไว้จนถึงหน้าแล้ง หรือช่วงที่ไม่มีฝนตก ราวเดือน พฤศจิกายน – เมษายน การสร้างเมรุศพนั้นประกอบด้วยไม้จิงเป็นพื้น มีฐานตั้งอยู่บนนกหัสดีลิงค์ ศรัทธาชาวบ้านจะชักลากไปสู่ฌาปนสถาน มีฆ้องกลองแห่ตามขบวน มีคนตีกังสดาล (ปาน) เดินไปตีไปตามขบวนจนกว่าจะถึงฌาปนสถาน

ที่น่าสังเกตอีกอย่างก็คือ ปราสาทนกหัสดีลิงค์ของศพพระสงฆ์จะมีเสาไม้ไผ่ขนาดใหญ่ สูง (ไม้ซาง) 4 ต้น ปัก 4 มุมของปราสาท ข้างบนใช้ผ้าจีวรหรือผ้าสังฆาฏิของผู้มรณภาพขึงเป็นเพดาน นักปราชญ์โบราณท่านกล่าวว่า มีความหมายหลายประการ
ประการที่ 1 สมัยโบราณ ไม่มีถนนหนทาง ภูมิประเทศเป็นป่าเขารกทึบ ต้นไม้สูง ที่ทำไว้เช่นก็เพื่อให้ผู้เดินทางไปร่วมงานเห็นเด่นชัด ดังเช่นเราเห็นป้ายสถานีบริการน้ำมันในปัจจุบัน
ประการที่ 2 นักปราชญ์ท่านกล่าวว่า ร่างกายของคนเราประกอบขึ้นด้วยธาตุ 4 มี ดิน น้ำ ลม ไฟ เมื่อเกิดมาแล้วก็ต้องแตกสลายไปในที่สุด เพื่อให้ผู้ร่วมงานนำไปคิดปลงอนิจจัง เมื่อคราวตายมาถึงตนเอง
ประการที่ 3 เป็นเครื่องหมายแสดงว่า พระสงฆ์เป็นผู้ประกอบด้วยจตุรปาริสุทธิศีล (ศีลเป็นเหตุให้บริสุทธิ์ 4 อย่าง) มีสำรวมในพระปาฏิโมกข์, สำรวมในอินทรีย์ ทั้ง 6 คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ, เลี้ยงชีพในทางที่ชอบและการพิจารณาก่อนบริโภคปัจจัย 4 คือ เครื่องนุ่งห่ม อาหาร ที่อยู่อาศัย ยารักษาโรค

สำหรับวัดที่มีพื้นที่กว้างขวาง หรือบริเวณทุ่งนาที่อยู่ใกล้วัด จะทำปราสาทนกหัสดีลิงค์ไว้ในบริเวณนั้น เผาตรงนั้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งวันฌาปนกิจศพ หรือพระราชทานเพลิงศพ จะมีศรัทธาประชาชนผู้ที่เคารพนับถือมาร่วมทำบุญอย่างมากมาย ผู้มีจิตศรัทธานำน้ำดื่ม อาหาร ของหวาน ตั้งโรงทานเลี้ยงผู้มาร่วมงานอย่างไม่ขาดตกบกพร่อง ชาวล้านนาถือว่า การมีส่วนร่วมในงานศพของพระเถระจะได้บุญกุศลมาก เป็นวัฒนธรรมความเชื่อถือที่ถูกถ่ายทอดมาจากบรรพบุรุษ ซึ่งไม่มีชนกลุ่มใดของประเทศเสมอเหมือน นอกจากบนผืนแผ่นดินล้านนานี้เท่านั้น