เฮือนล้านนา

เฮือนไม้บั่ว

คำว่าไม้บั่ว คือไม้ไผ่มักพบเห็นเรือนประเภทนี้ในท้องถิ่นชนบทส่วนที่อยู่นอกเมืองชาวนา 
ชาวไร่จะใช้เรือนประเภทนี้กันทั่วไปเนื่องจากก่อสร้างง่ายราคาถูกเป็นเรือน 
ชนบทที่พบเห็นตั้งแต่เป็นห้างเฝ้าทุ่งซึ่งมีประโยชน์ใช้งานตามฤดูกาลในภาค 
กลางเรียกเรือนประเภทนี้ว่า เรือนไม้ผูก นั่นเอง 
เป็นเรือนขนาดเล็ก เรือนประเภทนี้กันทั่วไปเนื่องจากก่อสร้างง่ายราคาถูก 
ตามชนบทและหมู่บ้านต่าง ๆ เรือนชนิดนี้โครงสร้างส่วนหลังคา ตงพื้นใช้ไม้ไผ่ 
ส่วนคานและเสานิยมใช้ไม้เนื้อแข็ง ฝาเป็นฝาไม้ไผ่สาน หลังคามุงแฝกหรือใบตองตึง 
นิยมใช้ตอกและหวายเป็นตัวยึดส่วนต่าง ๆ ของเรือนเข้าด้วยกันด้วยวิธีผูกมัด 
จึงเรียกกันว่า "เฮือนไม้บั่ว" สร้างขึ้นกลางทุ่งนา เพื่อเฝ้าทุ่ง 
หรือเพื่อประโยชน์การใช้งานตามฤดูกาล มีลักษณะชั่วคราวอยู่ได้ ๒ - ๔ ปี 
เมื่อถึงฤดูฝนในปีหนึ่งๆต้องมีการซ่อมแซมครั้งใหญ่ 
มีการออกแบบโดยใช้พื้นที่ให้เกิดประโยชน์สูงสุด มีสัดส่วนที่ลงตัว ค่อนข้างกระชับ

เฮือนไม้จิ๋ง หรือ เรือนเครื่องสับ



เรือนไม้ เป็นเรือนของผู้มีอันจะกิน ทำด้วยไม้เนื้อแข็ง เช่น สัก เต็ง รัง ตะเคียน ไม้แดง ฯลฯ 
การปลูกเรือนประเภทนี้ไม่ต้องใช้ตะปูตอก ยึดให้ไม้ติดกันหรือประกอบกัน โดยการใช้มีด สิ่ว 
หรือขวานถากไม้ให้เป็นรอยสับแล้วประกอบเข้าด้วยกัน เรียกว่า การประกอบเข้าลิ้นสลักเดือย
หลังคามุงกระเบื้อง (ดินขอ) หรือแป้นเกล็ด เฮือนก๋าแล หรือ เรือนกาแล

เรือนกาแล 





เป็นเรือนพักอาศัยของผู้มีอันจะกินและผู้นำชุมชน หรือเป็นเรือนของบุคคลชั้นสูงในสังคม 
เรือนประเภทนี้มีลักษณะพิเศษคือมียอดจั่วประดับกาแลไม้สลักอย่างงดงาม นิยมมุงกระเบื้องไม้เรียก
“แป้นเกล็ด” แต่ปัจจุบันไม้เป็นวัสดุหายากมีราคาแพงจึงเปลี่ยนมาใช้ “ดินขอ” มุงหลังคาแทน 
ใช้วัสดุอย่างดี การช่างฝีมือสูงประณีต แต่มีแบบค่อนข้างตายตัว ส่วนใหญ่เป็นเรือนแฝด 
มีขนาดตั้งแต่ ๑ ห้องนอนขึ้นไป เรือนกาแลจะมีแผนผัง ๒ แบบใหญ่ๆ คือ 
แบบเอาบันไดขึ้นตรงติดชานนอกโดดๆ กับแบบเอาบันไดอิงชิดแนบฝาใต้ชายคาคลุม 
แต่ทั้งสองแบบจะใช้ร้านน้ำตั้งเป็นหน่วยโดดๆ มีโครงสร้างของตนเองไม่นิยมตีฝ้าเพดาน 
หรือบางกลุ่มประกอบด้วยเรือนหลายหลังเป็นกลุ่มใหญ่ องค์ประกอบของเรือนล้านนา 
จะมีส่วนประกอบหลักๆดังนี้

ข่วงบ้าน 

ข่วงบ้าน ลักษณะเป็นลานดินกวาดเรียบกว้างเป็นลานอเนกประสงค์ ใช้ทำกิจกรรมต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นส่วนเล่นของเด็ก ลานตากพืชผลทางการเกษตร 
เป็นลานที่เชื่อมเส้นทางสัญจรหรือทางเดินเท้าให้เข้าสู่ตัวอาคาร 
และกระจายไปสู่ลานในบ้านข้างเคียงและถนนหลัก บันไดและเสาแหล่งหมา 
ตัวบันไดเรือนจะหลบอยู่ใต้ชายคาบ้านด้านซ้ายมือเสมอ 
จึงต้องมีเสาลอยรับโครงสร้างหลังคาด้านบนตั้งลอยอยู่ 
แต่โดยทั่วไปเรือนไม้มักจะยื่นโครงสร้างออกมาอีกส่วนหนึ่งโดยทำเป็นชายคา 
คลุมบันไดหรือเป็นโครงสร้างลอยตัว ส่วนเรือนแฝดประเภทมีชานเปิดหน้าเรือน 
ไม่หลบบันไดเข้าชายคา แต่จะวางบันไดชนชานโล่งหน้าเรือนอย่างเปิดเผย “เสาแหล่งหมา” 
คือ เสาลอยโดด ๆ ต้นเดียว ที่ใช้รับชายคาทางเข้า
ซึ่งมาจากการที่ชาวเหนือนำหมามาผูกไว้ที่เสานี้นั่นเอง

หัมยนต์



กล่าวถึงประตูเรือน เฉพาะประตูห้องนอนใหญ่
ถ้าเป็นเรือนไม้จริงจะสังเกตเห็นแผ่นไม้แกะสลักติดอยู่ส่วนบนของประตูแผ่นไม้นี้ล้านนาเรียก 
“หัมยนต์” หรือ “หำยนต์” คำว่า “หัมยนต์” เป็นคำที่นักวิชาการสันนิษฐาน 
ซึ่งอาจมาจากคำที่แปลว่า “ส่วนปลายของปราสาทโล้น” 
ส่วนคำว่า “หำยนต์” มีผู้อธิบายว่า “หำ” คือ อัณฑะ ซึ่งถือว่าเป็นสิ่งรวมแห่งพลังของบุรุษ 
“ยนต์” หมายถึงสิ่งศักดิ์สิทธิ์สำหรับปกป้องรักษาโดยความหมายรวม คือ 
พลังของบุรุษผู้เป็นพ่อเรือน (หัวหน้าครอบครัว) 
สำหรับการปกป้องรักษาผู้ที่อาศัยหลับนอนภายในห้องนอน มิให้ได้รับภยันตรายต่างๆจากภายนอก
ดังนั้นการทำหัมยนต์จึงต้องมีพิธีกรรมเพื่อความศักดิ์สิทธิ์ 
เริ่มแรกจะหาแผ่นไม้มาตัดให้ได้ความยาวเท่ากับความกว้างของประตู 
ซึ่งความกว้างของประตูนี้โบราณกำหนดไว้ว่า
“ปุคคละผู้เปนนายช้าง หื้อมีปากตูกว้างห้าเช่นตีน
ผู้เปนนายม้า พ่อค้าแลไพร่น้อยหื้อมีปากตูกว้างสามเช่นตีนกับสามเช่นหัวแม่มือ” 
หมายความว่า ผู้มีตำแหน่งเป็นนายกองช้าง ให้มีประตูกว้าง ๕ ช่วงเท้าของเจ้าเรือน 
ผู้มีตำแหน่งเป็นนายกองม้า พ่อค้าและไพร่ ให้มีประตูกว้าง ๓ ช่วงเท้ากับอีก ๓ ช่วงหัวแม่มือ

จาน หรือ ชาน 



ชานเรือน คือพื้นไม้ระดับต่ำกว่าเติ๋น มักไม่มุงหลังคา เสารับชานเรียก เสาจาน 
ที่สุดช่านด้านที่มีคันได (บันได) มักจะมีฮ้านน้ำ (ร้านน้ำ)

ร้านน้ำ หรือ ฮ้านน้ำในบ้าน 



คือหิ้งสำหรับวางหม้อน้ำดื่ม พร้อมที่แขวนกระบวยหิ้งน้ำ สูงประมาณ ๘๐ - ๑๐๐ เซนติเมตร 
หากหิ้งน้ำอยู่ที่ชานโล่งแจ้งเจ้าของบ้านจะทำหลังคาคลุมลักษณะคล้ายเรือน เล็ก ๆ 
เพื่อมิให้แสงแดดส่องลงมาที่หม้อน้ำ หม้อน้ำนี้ยิ่งเก่ายิ่งดี เพราะมักจะมีตะใคร่น้ำเกาะ 
ภายนอกช่วยให้น้ำในหม้อเย็นกว่าเดิม ข้างๆหม้อน้ำจะวางซองน้ำบวย (ที่ใส่น้ำกระบวย) 
ทำจากไม้ระแนงเป็นรูปสามเหลี่ยมตัว V ใส่กระบวยที่ทำจากกะลามะพร้าวต่อด้ามไม้สัก 
บางทีสลักเสลาปลายด้ามเป็นรูปสัตว์ต่างๆน่าสนใจ

ร้านน้ำ หรือ ฮ้านน้ำนอกบ้าน 



คือหิ้งสำหรับวางหม้อน้ำดื่ม สำหรับผู้ที่เดินทางแวะดื่มได้

เติ๋น 



ตัวเติ๋นเป็นเนื้อที่กึ่งเปิดโล่ง มีขนาดไม่เล็กกว่าห้องนอนเท่าใดนัก 
ในกรณีของเรือนชนบทเป็นเนื้อที่ใช้งานได้แบบอเนกประสงค์ 
ถ้ามีแขกผู้น้อยมาหาเจ้าของบ้านจะนั่งบนเติ๋นแขกนั่งบนชานบันไดหรือเนื้อที่ที่มีระดับต่ำกว่า 
ถ้ามีแขกมีศักดิ์สูงกว่า เช่น ผู้ใหญ่ พระสงฆ์ เจ้าของบ้านก็จะนั่งถัดลงมา 
งานสวดศพก็จะใช้เนื้อที่นี้ประกอบพิธีกรรม ในกรณีที่มีลูกสาว 
ในเวลาค่ำคืนพวกหนุ่มก็มาแอ่วสาวที่เติ๋นนี้เอง 
เรือนที่มีห้องนอนเดียวก็จะใช้เติ๋นเป็นที่นอนของลูกชาย ลูกผู้หญิงนอนกับพ่อแม่ 
ลูกชายประเภทแตกเนื้อหนุ่มออกเที่ยวยามค่ำคืนกลับมาดึกดื่นไม่ต้องปลุกใคร เข้านอนได้เลย

ห้องนอน 



ในระดับเรือนชนบทห้องนอนจะมีขนาดใหญ่กว่าเนื้อที่ใช้งานอื่นๆ ฝาด้านทึบจะอยู่ชิดเติ๋น 
ประตูทางเข้าจะเปิดที่ผนังด้านโถงทางเดินที่ใช้ติดต่อกันทั้งบ้าน 
ส่วนเรือนไม้และเรือนกาแลที่มีตั้งแต่สองห้องนอนขึ้นไปบางทีรวมเนื้อที่ห้องนอนทั้งหมดแล้ว 
อาจจะเท่าเติ๋นหรือเล็กกว่าเล็กน้อย ห้องนอนในเรือนกาแลมักจะมีขนาดใหญ่ ฝาล้มออก 
จะจัดเนื้อที่ห้องนอนออกเป็นสองส่วนซีกหนึ่งใช้เป็นที่นอน อีกซีกใช้วางของ 
ระหว่างเนื้อที่ทั้งสองซีกมีแผ่นไม้กั้นกลาง (ไม้แป้นต้อง) 
ไม้ตัวนี้จะตัดความสั่นไหวของพื้นห้องนอนออกจากกันด้วย เมื่อใช้เดินออกจากห้องนอนในยามเช้า
ขณะที่ผู้อื่นยังหลับไหลอยู่ ทำให้พื้นที่ส่วนอื่นไม่ไหวไม่เกิดเสียงไม้เบียดตัวกัน

หิ้งพระ 



เป็นหิ้งที่จัดสร้างเหนือหัวนอน ติดฝาด้านตะวันออกตรงเสามงคล สำหรับประดิษฐานพระพุทธรูป 
ถึงแม้ไม่มีพระพุทธรูป ก็ถือว่าเป็นหิ้งพระ

หิ้งผีปู่ย่า (หิ้งบรรพชน) 



เป็นหิ้งที่จัดสร้างเหนือหัวนอน ติดฝาด้านตะวันออกตรงมุมห้องอยู่ติดเสา 
หรือระหว่างเสามงคลและเสาท้ายสุดของเรือน 
มักทำเป็นหิ้งเล็กๆยื่นจากฝาเข้ามาในห้องมีระดับสูงเท่าๆ หิ้งพระ ผีปู่ย่า หมายถึง 
วิญญาณของบรรพชนที่สิงสถิตในห้องนอนนี้ และให้การคุ้มครองแก่ทุกคนที่อาศัยในห้องนี้ 
บนหิ้งมักมีพานหรือถาดใส่ดอกไม้ธูปเทียนจากการเซ่นไหว้เป็นครั้งคราว 
และมีการเซ่นไหว้เมื่อมีเหตุการณ์สำคัญ เช่นแต่งงาน เจ็บป่วย เป็นต้น

เต๋าไฟ หรือ ห้องครัว 



ห้องครัวจะอยู่ทางทิศตะวันตกของห้องนอนเสมอ โดยแยกไปอีกหลังหนึ่ง 
โดยจะวางขนานกับเรือนใหญ่หรือเรือนนอน มีช่องทางเดินแยกเรือนครัวออกจากเรือนนอน 
เนื้อที่ที่ใช้ตั้งเตาไฟจะยกขึ้นมาเป็นแท่นไม้อัดดินแน่น พวกอุปกรณ์หุงต้มต่างๆ จะจัดอยู่บนแท่นไม้นี้ 
เป็นการป้องกันอัคคีภัยอย่างหนึ่ง ทำงานแบบนั่งก็สะดวก ภายในเรือนครัวประกอบด้วยส่วนเตาไฟ 
ทำด้วยกระบะไม้ เป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า อัดด้วยดินให้แน่นและเรียบสูงประมาณ ๒๐ ซม. 
เป็นที่ฝัง “ก้อนเส้า” มักทำด้วยดินกี่ (อิฐ) ๓ ก้อน ตั้งเอียงเข้าหากัน เพื่อใช้เป็นเตาไฟ 
และวางหม้อแกง หรือหม้อนึ่งข้าวได้พอดี อาจจะทำ “ก้อนเส้า” ดังกล่าวนี้ ๒ ชุด 
เพื่อสะดวกแก่การทำครัว ส่วนเหนือของเตาไฟจะมี “ข่า” 
ทำด้วยไม้จริงหรือไม้ไผ่ก็ได้เป็นตารางสำหรับย่างพืชผล และเป็นที่รมควันพวกเครื่องจักสาน 
กระบุง ตะกร้า เพื่อกันตัวมอดและทำให้ทนทานอีกด้วย 
ตอนบนหลังคาระดับจั่วจะเจาะโปร่งเป็นช่อง เพื่อการระบายควันไฟขณะทำครัว

หม้อซ่วยตี๋น หรือ ที่ล้างเท้า 



บริเวณตีนบันไดทางขึ้นเรือน มักจะทำที่ล้างเท้า ซึ่งมีทั้งที่วางหม้อโอ่งเล็กๆพร้อมตะบวยตักน้ำสำหรับตักราดล้างเท้า
หรือทำเป็นกระบะปูนเล็กๆขังน้ำไว้ ตรงกลางยกแท่นขนาดพอเหยียบ แต่ให้ระดับจมน้ำเล็กน้อยสำหรับเหยียบล้างเท้า แล้วก้าวขึ้นบันไดเรือนเลย

ล๋องข้าว หรือ ยุ้งข้าว



เรือนเก็บข้าวเปลือก เป็นอาคารยกใต้ถุนสูง สร้างอย่างแข็งแรง 
อาจสร้างเป็นรือนโดดหรือมีชานเชื่อมกับเรือนใหญ่ ใต้ถุนใช้เก็บเครื่องมือทางการเกษตรและเกวียน
(ล้องัว) มีผนังไม้ที่ตีไม้ฝากับโครงเคร่าที่แตกต่างจากเรือนทั่วไป 
เพราะต้องรับแจากน้ำหนักของข้าวเปลือกที่เก็บอยู่ภายในสำหรับบ้านที่ฐานะไม่ดี มีผลผลิตน้อย 
ก็ไม่สร้างล๋องข้าว แต่จะใช้ที่เก็บที่สร้างด้วยไม่ไผ่สานเป็นทรงกระบอก เรียกว่า เสวียน 
ตั้งบนพื้นไม้ที่ยกพื้นและทำหลังคาจั่วคลุม