เรื่องจริงหรือตำนาน พระเจ้าฝาง-พระนางสามผิวและตำนานเจ้าแม่มะลิกา แห่งเวียงมะลิกา

พุทธศักราช ๒๑๗๒-๒๑๘๐ พระเจ้าฝางอุดมสิน ทรงพระนามเดิมว่า "พระยาเชียงแสน" เป็นราชบุตรของเจ้าเมืองเชียงแสน ได้เสด็จมาทรงปกครองเป็นเจ้าเมืองฝาง ในปี พ.ศ. ๒๑๗๒ ศักราชได้ ๙๙๐ ตัว เดือน ๘ เหนือ แรม ๑๓ ค่ำ พร้อมด้วยพระชายา ซึ่งมีพระนามว่า "พระนางสามผิว" เป็นพระราชบุตรีของ เจ้าเมืองล้านช้าง (เมืองเวียงจันทน์) ซึ่งมีพระสิริโฉมงดงามเป็นที่เลื่องลือไปทั่วสารทิศว่า พระองค์ทรงมีผิวพระวรกายถึงสามผิว กล่าวคือในตอนเช้าจะมีผิวสีชาวดุจปุยฝ้าย ในตอนบ่ายจะมีผิวสีแดงดั่งลูกตำลึงสุก และในตอนเย็นผิวพระวรกายจะเป็นสีชมพูเรื่อ ประหนึ่งดอกปุณฑริกาทั้งสองพระองค์ทรงปกครองเมืองฝางอยู่นั้น เมืองฝางอยู่ในฐานะเมืองขึ้นของพม่า ทำให้พระเข้าฝางอุดมสินทรงมีพระราชดำริ ที่จะกอบกู้เอกราชเมืองฝางคืนจากพม่า โดยได้ซ่องสุมฝึกซ้อมกำลังพล ตระเตรียมอาวุธและเสบียงกรังไม่ยอมส่งส่วย ทั้งยังฝ่าฝืนและขัดคำสั่งของพม่า จนความทราบถึงเมืองพม่าว่าเมืองฝางคิดจะแข็งเมือง ไม่ยอมเป็นเมืองขึ้น"พระเจ้าภวะมังทาสุทโธธรรมราชา" ที่ครองเมืองอังวะ กษัตริย์พม่า จึงได้ยกทัพหลวงมาตีเมืองฝาง ในปีพุทธศักราช ๒๑๗๖ ศักราชได้ ๙๙๔ ตัว พระเจ้าฝางอุดมสินได้นำทัพเข้าต่อสู้ป้องกันเมืองอย่างแข็งขัน ทำให้พระเจ้าภวะมังทาสุทธโธธรรมราชา ไม่สามารถเข้าตีเมืองฝางได้ พระเจ้าภวะมังทาสุทธโธธรรมราชา จึงเปลี่ยนแผนการรบใหม่ โดยให้ทหารล้อมเมืองฝางไว้ พร้อมกับตั้งค่ายบัญชาการรบที่เวียงสุทโธ และระดมยิงระบู (ปืนใหญ่) เข้าโจมตีเมืองฝางทำให้บ้านเมืองระส่ำระสาย ประชาชนเสียขวัญ ทหารและประชาชนบาดเจ็บล้มตายลงเป็นอันมาก พม่าได้ล้อมเมืองฝางไว้ เป็นเวลานานถึง ๓ ปี กับ ๖ เดือน ทำให้เสบียงอาหารในเมืองฝางที่เก็บสะสมไว้หมดลง ประชาชนอดอยาก พระเจ้าฝางอุดมสินและพระนางสามผิว คิดว่าพระองค์ท่านเป็นต้นเหตุแห่งความเดือดร้อนในการที่จะกอบกู้บ้านเมือง แต่กระทำการไม่สำเร็จ พระองค์จึงตัดสินพระทัยสละพระชนม์ชีพ เพื่อปกป้องชาวเมืองฝางให้รอดพ้นจากการเข่นฆ่าของทหารพม่า และคามอดอยาก เดือดร้อน ดังนั้นในปีพุทธศักราช ๒๑๘๐ ศักราชได้ ๙๙๘ ตัว เดือน ๖ เหนือ ขึ้น ๕ ค่ำ พระเจ้าฝางอุดมสินและพะนางสามผิว จึงสละพระชนม์ชีพ ด้วยการกระโดดลงบ่อซาววา และเป็นเวลาเดียวกันที่ทหารพม่าเข้าตีเมืองฝางได้สำเร็จ เมื่อ พระเจ้าภวะมังทาสุทธโธธรรมราชา ทราบถึงวีรกรรมของทั้งสองพระองค์ท่าน พระเจ้าภวะมังทาสุทธโธธรรมราชา จึงมีคำสั่งห้ามทหารพม่าไม่ให้ทำร้ายประชาชนเมืองฝาง จากนั้นพระองค์จึงได้ยกทัพกลับกรุงอังวะ ประเทศพม่า

เมื่อศึกสงครามสงบลงแล้ว ไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินเจ้าเมืองฝางเห็นว่า เจ้าเมืองและพระมเหสีทรงสละพระชนม์ชีพเพื่อรักษา เมืองฝางและชีวิตของชาวเมืองไว้ จึงได้สร้างอนุสาวรีย์ทั้งสองพระองค์ไว้ที่บ่อน้ำซาววา ซึ่งอยู่หน้าวัดพระบาทอุดมพากันกราบ ไหว้ถือเป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ปกบ้านคุ้มเมืองให้อยู่ร่มเย็นเป็นสุขตราบจนทุกวันนี้

ส่วนในนิทานอีกฉบับหนึ่งกล่าวไว้แตกต่างกันว่า
พระเจ้าฝาง มีพระมเหสีสิริโสภาองค์หนึ่งเรียกกันโดยทั่วไปว่า พระนางสามผิว เพราะเป็นผู้มีบุญญาธิการสูงเวลาเช้าผิวของพระมเหสีจะเป้นสีขาวบริสุทธิ์ผุดผ่องนวลใย ครั้นตอนเที่ยงผิวกลับเปลี่ยนเป็นสีชมพูอ่อนงดงามตา ถึงเวลาเย็นผิวกลับเป็นสีแดงได้อย่างน่าอัศจรรย์ ทั้งสองมีพระธิดาองค์หนึ่งนามว่า เจ้าหญิงมะลิกา ซึ่งมีความงามไม่ผิดกับพระมารดาเสียแต่ว่าพระโอษฐ์ด้านบนแหว่งทำให้เจ้าหญิงรู้สึกอับอาย พระเจ้าฝางจึงสร้างเวียงให้อยู่ต่างหาก ปัจจุบันคือ เวียงมะลิกา พระเจ้าสุทโธ แห่งเมืองพม่าได้ยินกิตติศัพท์ความงามของพระนางสามผิวใคร่ที่จะได้ยลโฉม ได้ปลอมแปลงเป็นพ่อค้านำสินค้าจากเมืองตะโก้ง เข้ามาขายในเมืองฝางและนำผ้าเนื้อดีเข้าไปถวายพระนางสามผิว ครั้นเมื่อได้พบตัวจริงพระเจ้าสุทโธก้เกิดหลงรักพระนางสามผิวจนไม่อาจหักห้ามใจตนเองได้ รีบเสด็จกลับกรุงอังวะแล้วยกกองทัพมาตีเมืองฝาง รบกกันอยู่ ๓ ปีพระเจ้าสุทโธได้รับชัยชนะ แต่ก่อนที่เมืองฝางจะแตกอำมาตย์และนางข้าหลวงคู่หนึ่งซึ่งมีความจงรักภักดีทูลให้พระเจ้าฝางกับพระนางสามผิวเสด็จหนีไปอยู่ที่เมืองกุสินารายณ์ ณ ประเทศอินเดีย แล้วทั้งสองได้ปลอมตัวเป็นเจ้าเมืองฝางและพระมเหสีพากันไปกระโดดน้ำตายที่บ่อน้ำซาววาเพื่อลวงพม่า พระเจ้าสุทโธเข้าใจว่าพระเจ้าฝางกับพระนางสามผิวกระโดดบ่อน้ำสวรรคตก็ได้แต่โศกเศร้าเสียใจยกกองทัพกลับเมืองอังวะด้วยความผิดหวัง

ขออนุญาตินำบทวิเคราะห์ตำนานพระเจ้าฝางอุดมสินและพระนางสามผิวซึ่ง เรียบเรียง โดย คุณอินทร์ศวร แย้มแสง มาประกอบกับบทความนี้ครับเนื่องจากผมมีความคิดเห็นคล้ายกับคุณ อินทร์ศวร แย้มแสง ว่าน่าจะไม่ใช่เรื่องจริง